Tên di sản : Từ đường họ Mai
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 3981/QĐ-UBND
Giới thiệu
Từ đường họ Mai nằm ở thôn Bồng Trung, xã Vĩnh Tân, huyện Vĩnh Lộc tọa lạc trên khu đất rộng, cao ráo và thoáng mát quay hướng nam nhìn ra sông Mã, xung quanh là xóm làng, đồng ruộng trù phú bao bọc. Toàn bộ khu di tích nằm trên thửa đất số: 306, diện tích: 385m2, tờ bản đồ 14 đo vẽ năm 2003.
Hiện tại từ đường họ Mai gồm có nhà hậu cung, nhà tiền đường, phía trước nhà tiền đường có sân rộng (còn gọi là bái đường) tiếp đến ra phía ngoài có bức bình phong, phía ngoài cùng là cổng. Hiện tại từ đường họ Mai nằm trong một không gian có mặt bằng tổng thể bao gồm các hạng mục: cổng - sân - nhà tiền đường - nhà hậu cung, nhà thờ Chi 1, Phái 1.
Cổng: Cổng đặt theo hướng nam, hướng chính của từ đường, phía trước tiếp giáp với ngõ xóm. Cổng xây cao hơn ngõ xóm 0,25m. Hai bên cổng gắn với bức tường xây bảo vệ từ đường. Cổng cao từ mặt đất đến đỉnh mái 3,2m, 2 cánh của gỗ cao: 1,87m, rộng 1,35m, cửa xây hình cuốn vòm, tường dày 0,25m. Tường cổng xây trát vữa hồ, mái lợp ngói mũi hài, 2 mái đặt đòn tay rui mè bằng luồng, đỉnh mái cổng trang trí đường triện sắc nét tạo hình lưỡng long chầu nguyệt, hai bên bờ giải đắp vuông vắn, soi gờ chỉ. Cách cổng 2m là bức bình phong có chiều rộng 1,53m, cao 1,60m xây tường vôi, trát vữa hồ, trên đỉnh được trang trí các đường triện, hình cuốn thư, thân bức bình phong được đắp nổi các hình các dây leo cách điệu, ở giữa đắp chữ thọ.
Sân: Có chiều dài 7,49m, chiều rộng: 6,2m, nền sân lát gạch bát màu đỏ: 0,20m x 0,20m, ở phía tây của sân có xây một bức tường hoa, từ tường rào vào đến hiên, tường cao 0,80m ngăn cách giữa sân với vườn, xung quanh xây tường rào bảo vệ, tường cao 2,2m.
Nhà tiền đường:
Về quy mô cấu trúc:
Nhà tiền đường có cấu trúc 3 gian, hai dĩ, tường hồi, bít đốc, nhà có chiều dài: 7,49m, lòng nhà rộng: 4,01m, hiên rộng 1,26m; diện tích các gian tính theo chiều ngang: gian thứ nhất rộng: 2,11m, gian thứ hai: 2,25m, gian thứ ba: 2,11m, hai hồi dĩ: 0,58m, tính theo chiều dọc. Từ tường hậu đến cột quân sau: 0,92m, từ cột quân sau đến cột cái sau: 0,75m, từ cột cái sau đến cột quân trước: 2,34m, từ cột quân trước đến cột hiên là 1,26m. Toàn bộ ngôi nhà có 4 hàng chân cột, 2 hàng cột quân trước, sau, một hàng cột cái sau, 1 hàng cột hiên. Tổng cộng có 4 cột cái, 8 cột quân bằng gỗ đứng trên hệ thống chân tảng bằng đá xanh, kích thước (0,26 x 0,260m và 4 cột hiên bằng vữa xi măng gạch cát có chiều cao 1,67m.
Cột cái cao: 3,47m, đường kính 0,55m, cột quân cao 2,94m, đường kính: 0,53m. Từ thượng lương đến nền nhà cao: 4,1m.
Về kết cấu vì kèo:
Nhà tiền đường giống nhau một kiểu thức giá chiêng, kẻ chuyền. Đặc điểm của hệ thống vì kèo này được cấu trúc gồm: Hàng cột cái sau (trốn hàng cột cái trước), hai hàng cột quân trước, sau, một hàng cột hiên, các cột này đều đứng trên hệ thống chân tảng bằng đá xanh.
Bộ khung gỗ của ngôi nhà này có đặc điểm như sau: Quá giang ăn mộng vào đầu cột quân ở phía trước, phía sau ăn mộng vào thân cột cái và đường tiếp nối ăn mộng vào đầu cột quân ở phía sau. Ở đây trốn hàng cột cái ở phía trước, với mục đích mở rộng lòng công trình, tăng giá trị sử dụng.
Ở phía trên quá giang (ở mái sau) hàng cột cái vươn tới sát mái, làn nhiệm vụ như một đấu trụ. Ở mái trước là một trụ đứng, đứng trên một bát đấu năm trên quá giang, vươn tới sát mái nhà. Để liên kết đầu cột cái và trụ đứng được bổ mộng gắn câu đầu vào. Trên câu đầu là hai trụ đứng song song có nhiệm vụ đỡ đấu chồng trên cùng là một bát đấu nằm dọc đỡ guốc thượng lương.
Để liên kết hệ thống cột, câu đầu, trụ đứng là hệ thống kẻ được ăn mộng vào cột quân ở mái trước, sau, kẻ ngồi trên đấu trụ và quá giang, kẻ cong là điểm giữa nối trụ đứng và câu đầu theo cấu trúc dọc. Thứ tự từ trên xuống dưới gồm có hệ thống kẻ ngồi, kẻ cong, cuối cùng là kẻ hiện ở mái trước gác lên đầu cột hiên, mái sau gác lên tường hậu. Trên các kẻ này là hệ thống lá dong làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải và mái. Ở cấu trúc ngang là hệ thống các xà dọc (gồm xà thượng, xà hạ và xà thế hoành) liên kết vững chắc cho toàn bộ vì kèo của ngôi nhà. Nền lát gạch bát đỏ, xung quanh xây tường bằng gạch đỏ, trát vữa hồ, tường dày 0,25m. Hệ thống đòn tay, rui, mè bằng luồng, mái lợp ngói mũi hài, định nóc đắp hai đầu trụ soi gờ chỉ, bờ giải xây vuông góc với bờ nóc chạy xuống phía trước, trái vữa hồ tạo thành bờ guột đến mái hiên, bờ giải xây giật cấp đến hai đầu mái hiên được xây hai trụ mái vuông.
Cửa: Tiền đường được mở 3 chuông cửa ra vào, cửa bướm, cánh cửa làm bằng gỗ, mỗi chuồng 4 cánh, mỗi cánh rộng 0,50m, mỗi chuồng rộng 2m, cửa cao 1,9m. Cửa được bào trơn đóng bén, toàn bộ 3 chuông cửa đứng trên hệ thống ngưỡng cửa bằng gỗ, ngạch cửa bằng gạch cao 0,20m. Ngưỡng cửa cao 0,15m, ngưỡng cửa có hệ thống bạo của đặt các lỗ chốt cửa. Trên khung bạo cửa ở phía Trên trang trí 2 mắt cửa ở mỗi chuồng cửa, phía trên khung gỗ trang trí bức xiên hoa, đố soi gờ chỉ, khuông gỗ này trang trí chữ Hán tự, khuông bức tên hoa ở chuồng cửa giữa ghi đại tự ngày 17 tháng 10 năm Nhâm Dần.
Về nghệ thuật trang trí:
Về trang trí kiến trúc trên toàn bộ khung gỗ chủ yếu được bào nhẵn và soi có chi ở xa, hoành, kẻ, trụ trốn để tạo nên sự mềm mại uyển chuyển của công trình.
Nhà hậu cung:
Liền kề với nhà tiền đường, trước kia không có nhà hậu cung, năm 1995 dòng họ Mai phát tâm công đức đã tôn tạo lại nhà hậu cung với kích thước chiều đầu là 7,2m, chiều rộng 4,4m, 3 gian, 4 vì kèo gỗ, chiều cao từ nền nhà đến Lượng lương là 3,8m. Nhà không có cột cái, cột quân, các vì kèo đều gác lên tường hậu nhà iong cốt. Các vì kèo được cấu trúc theo kiểu vì kèo suốt với hệ thống quá giang, câu đầu, xà dọc. Tạo nên thế liên kết. Các vì ở đây giống nhau về một kiểu kiến trúc từ mái hệ thống kèo suốt vừa làm nhiệm vụ đỡ đòn tay, vừa có nhiệm vụ đỡ rui, mẹ của cả hai mái trước và sau. Hai trụ đứng đỡ câu đầu và hai hàng kèo gỗ đỡ hệ thống xà (xà thượng, xà hạ, xà thế hoành) tạo thế giằng vững chắc cho khung nhà. Đòn tay, rui, mè bằng luồng, mái lợp ngói mũi, nền lợp gạch bát đỏ. Bờ giải xây vuông góc với bờ nóc được trát vữa hồ.
Bài trí đồ thờ tại nhà tiền đường:
Chính gian giữa phía trên tường nhà đặt bức đại tự Đường - Từ - Tộc - Mai ghi Tự Đức Tân Tỵ (1881). 2 cột treo đôi câu đối có chiều dài 1,8m, rộng 0,22m có nội dung:
Phiên âm
Lịch Trần – Lê thiên tài chí kim khắc xương, quyết hậu.
Dữ Hoàng - Phạm - Lưỡng Đỗ nhị tộc, năng thế kỳ gia.
Nghĩa là:
Trải các triều Trần - Lê muôn thuở đến nay, cháu con đông đúc.
Cùng các họ Hoàng, họ Phạm, hai họ Đỗ, nối kế nghiệp nhà.
Bàn thờ đầu đốc phía tây đặt ban thờ bằng xi măng dài 1,20m, cao 0,82m, rộng 0,55m (ban thờ Tâm Phúc).
Bàn thờ phía tây: Bệ xây bằng xi măng dài 1,21m, rộng 0,55m, cao 0,2m. Ban thờ liệt sĩ trong họ, trong đó có anh hùng liệt sĩ Mai Xuân Điểm.
Bài trí đồ thờ nhà hậu cung:
Gian chính giữa có ban thờ hội đồng, phía ngoài được xây bệ bằng xi măng có chiều cao 1,17m, dài 1,67m, rộng 0,65m, đặt bát hương, khay mịch (thờ các con cháu trong tộc họ).
Phía trong ban thờ hội đồng là ban thờ tổ, ở giữa đặt long ngai, bài vị cổ chi Mai Phúc Hưng) hiệu Hùng Sơn, gồm đồ tế khí, bát hương, cây đèn nến…
Bàn thờ gian phía đông:
Bộ thờ bằng xi măng gạch vữa có chiều dài 1,51m, rộng 1,19m, chiều cao 8m, trên bệ thờ đặt 2 long ngai gỗ thờ cụ Mai Phúc Khánh, cháu đích tôn và tô Mai Phúc Thắng. Trên bệ thờ đặt các đồ tế khí.
Ban thờ gian phía tây:
Bệ thờ bằng xi măng gạch vữa có chiều dài 1,51m, rộng 1,19m, cao 0,82m, trên bệ thờ đặt 2 long ngai, có 2 bài vị cổ thờ Mai Phúc Huệ, chi trưởng chi ba, Mai Phúc Trung chi trưởng chi hai, ngoài ra còn đặt đồ tế khí.
Ban đầu hồi phía đông:
Xây bệ thờ bằng xi măng, chiều dài 1,21m, rộng 0,59m, cao 0,82m, đặt bát hương, mâm bồng...thờ bà tổ cô Mai Thị Xuân Dung (Diệu Huyền).
Ban đầu hồi phía tây:
Ban thờ xây bệ bằng xi măng có chiều dài 1,21m, rộng 0,59m, cao 0,82m, trên bệ thờ đặt bát hương và ống hương, đài rượu, nước... thờ thổ công.
Nhà thờ Chi 1, Phái 1 họ Mai:
Căn cứ vào dòng chữ ghi trên thượng lương thì nhà thờ Phái xây dựng vào năm Ất Dậu cuối đông thập ngũ nhật thụ trụ thượng lương đại cát (làm vào cuối đông năm Ất Dậu - 1945).
Nhà thờ Chi 1, Phái 1 nằm ở phía tây giáp đốc tường nhà tiền đường, đi chung cổng, sân với nhà tiền đường.
Sân có chiều rộng 3,42m, chiều rộng 4,05m, nền lát gạch bát đỏ, xung quanh xây tường hoa cao 0,75m. Qua sân lên nhà thờ, từ sân lên nền cao 0,16m.
Nhà thờ có kích thước chiều dài 4,05m, chiều rộng 3,62m, nhà không có cột cái, cột quân chỉ có 2 cột hiên được xây bằng gạch trát vôi vữa, cột cao 1,95m, rộng 0,14m x 0,14m. Hai vì kèo gác tường hậu và tường long cốt, các vì được cấu trúc theo kiểu vì kèo suốt với hệ thống quá giang, câu đầu, xà dọc mạo nên thế liên kết. Các vì ở đây giống nhau về một kiểu thức kiến trúc từ mái mà thống kèo suốt vừa làm nhiệm vụ đỡ đòn tay vừa làm nhiệm vụ đỡ hệ thống của cả hai mái trước, sau. Hai trụ đứng đỡ câu đầu và hai hàng xà gờ, đỡ hệ thống xà (xà thượng, xà hạ, xà thế hoành) tạo thế giằng vững chắc cho khung từ lòng cột ra đến mái hiên kẽ luồn qua bức tường lòng cột vươn ra đỡ mái đầm trên hệ thống cột hiên kẽ đỡ đòn tay rui mè mái hiên. Chiều cao tường đốc và tường hậu là 2,4m, chiều cao từ thượng lương đến nền nhà 3,2m. Hệ thống đòn tay, rui mè bằng luồng, mái lợp ngói mũi hài, đỉnh nóc đắp hai cấu trụ soi gờ chỉ và gắn hai con kìm cách điệu. Bờ dải xây vuông góc với bờ nóc chạy xuống phía trước xây dật 3 cấp, các vữa hồ tạo thành bờ guột đến mái hiên.
Cửa nhà thờ Chi 1, Phái 1 được mở một chuông cửa gồm 4 cánh, cửa cao 1,8m, rộng 0,38m x 4m. Ở trên cửa chính có bức đại tự đắp chữ trên tường “Tư nguyên” (nghĩa nhớ nguồn), bên cạnh chuông cửa chính có đắp đôi câu đối nhưng hiện tại đã mờ, không đọc được chữ. Bức tường long cốt đặt 2 cửa sổ, cao 1,0m, rộng 0,60m.
Bài trí đồ thờ Chi 1, Phái 1 ở gian giữa đặt bệ thờ:
Bệ thờ bằng xi măng, có chiều dài 1,8m, cao 1,3m, rộng 0,64m được chia làm 2 cấp. Cấp thứ nhất rộng 0,40m, đặt khán thờ ở giữa, cấp thứ hai rộng 0,24m đặt bát hương, khay mịch và các đồ thờ khác.
Ban thờ đầu hồi đốc tây:
Ban thờ xây bệ bằng xi măng có chiều dài 1,25m, rộng 0,70m, cao 1,2m, giữa đặt khám thờ, ống hương, bát hương, đài nước...
Bạn thờ đầu đốc đông:
Ban thờ xây bệ bằng xi măng có chiều dài 1,25m, rộng 0,70m, cao 1,2m, đặt bát hương, chúc văn, mâm bồng...
Gian giữa nhà thờ treo đôi câu đối vào bức tường hậu, có nội dung:
Câu đối phía đông:
Thiện tông nhất hiện quang thiên địa
Câu đối phía tây:
Đạo trong tam cương quán cổ kim