Tên di sản : Thác Cổng Trời
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Danh lam thắng cảnh
Sô quyết định : 264/QĐ - UBND
Giới thiệu
Xứ sở của những dãy núi uốn nếp và những cánh rừng già.
Thác Cổng Trời bắt nguồn từ đỉnh núi Bù Mùn chảy thành ba dòng: một dòng chảy về Hóa Quỳ tạo nên Thác Đồng Quan; một dòng chảy về Thanh Lâm (dòng chảy nhỏ hơn) hình thành nên thác Thanh Lâm và dòng chảy chính về xã Xuân Quỳ gọi là Thác Cổng Trời. Những thác nước này được phân bố trên một địa bàn lớn thuộc địa bàn 3 xã, đã hình thành nên một vùng cảnh quan hết sức đặc sắc, ở đó có dải núi đồi uốn nếp, và những cánh rừng già.
Theo các nhà địa lý, địa chất cho biết: Núi Bù Mùn nằm trong dải núi trung lưu sông Chu chạy dọc từ Sầm Nưa (Lào) về đến Như Xuân. Phần lớn núi này đều được cấu tạo bằng đá riôlit hay granit, chúng thường có đỉnh nhọn và sườn dốc hơn các núi khác quanh vùng. Đây cũng là những khu vực núi uốn nếp hoặc núi cao trung bình uốn nếp dạng khối, được cấu tạo bằng nhiều loại đá khác nhau, đi từ các trầm tích (đá phiến, đá vôi, cát kết, sỏi kết v.v...) đến các đá phun trào (Xpilit, riolit, bazan), các đá xâm nhập (granit), các đá biến chất (như đá hoa). Chúng nằm xen kẽ nhau, có khi như lồng vào nhau, và điều đó làm cho phong cảnh thay đổi không ngừng khi chúng ta có dịp đi thám hiểm dải núi này.
Nhìn trên tổng quan dãy núi trung lưu sông Chu chạy từ Sầm Nưa (Lào) về đến Như Xuân có những đỉnh cao vào hàng cao nhất trong vùng. Núi Ta Leo ở hữu ngạn sông Chu cao đến 1560m, núi Bù Gình 1291m ở tả ngạn. Nhưng ở vùng Nghĩa Đàn và Phủ Quỳ, giáp với biên giới Việt – Lào, vẫn có các núi Pu Nhọt (1720m), Bù Chó (1563m), Pu Mang (1287m), vượt cao hẳn lên do ảnh hưởng nâng lên của khối Pu Hoạt. Rừng ở đây vẫn còn khá nhiều, nhất là vùng Tây Nghệ An, Như Xuân, và điều quan trọng là có nhiều cây gỗ quý như chò chỉ, táu, dẻ, vàng tâm, lim, gỗ. Dạng rừng ở đây đã mang dấu hiệu của rừng nhiệt đới ẩm, thực sự khác hẳn với rừng Việt Bắc.
Vùng đồi trái lại, bị khai thác nhiều nên cây rừng thưa hơn; độ cao trung bình chỉ từ 300 – 400m, đồi bằng, sườn thoải. Đáng chú ý là vùng đất bazan Phủ Quỳ - Như Xuân rộng đến 450km2. Dạng địa hình của nó thật đặc biệt chỉ nhấp nhô lượn sóng, rất thoải, lẻ tẻ có những đồi lớn hay núi thấp nổi lên thành những khối riêng biệt hẳn ra và các thung lũng cổ cũng bị phủ bằng loại đá bazan ấy.
Đá bazan bị phong hóa trong những điều kiện nóng ẩm cho một lớp đất dày đến hơn 10m, màu đỏ nâu hoặc đỏ sẫm, là loại đất phì nhiêu nhất trong tất cả các loại đất thuộc miền đồi núi. Trong những năm đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc (1957 - 1960), chúng ta đã thành lập ở đấy những nông trường lớn nhất miền Bắc như nông trường Yên Mỹ - Như Xuân, nông trường Đông Hiếu, Tây Hiếu, trồng cà phê, chè, cây ăn quả, cao su, đồng thời lại tận dụng các đồi cỏ để chăn nuôi. Tuy nhiên, trong quá trình xâm thực nước có thể tìm thấy ở loại đất vụn bở và dày này một môi trường hoạt động dễ dàng, do đó khi một lớp phủ thực vật mất đi mà không có những biện pháp bảo vệ tích cực thì tình trạng xói mòn và đất bị đá ong hóa có thể xuất hiện và gây hậu quả nghiêm trọng. Cũng cần phải nói rằng ở khu vực núi của huyện Như Xuân, một số dãy đồi núi lại trơ trụi đến mức có hình như cũng khó mọc, nên chỉ còn trơ ra đá gốc. Nhiều nơi đá ong đã nổi lên đến gần mặt đất, đó là một hiện tượng xấu. Sự phát triển rừng trước kia và canh tác không hợp lý (trồng chay) hiện vẫn còn thấy có đã là nguyên nhân của tình hình đó.
Rừng già: Vùng Tây Thanh Hóa nói chung và huyện Như Xuân nói riêng, trong đó có dãy núi Bù Mùn (dãy núi cao nhất hơn 1000m so với mặt nước biển) là khu vực còn rừng nguyên sinh và rừng đầu nguồn còn được bảo vệ khá nguyên vẹn. Ở đây hội tụ được tính chất hệ sinh thái của rừng nhiệt đới với đồi, rừng, sông, suối, các trảng cỏ rộng lớn và những dãy núi đá vôi với uốn nếp chạy dài dọc theo sông Tràng.
Đây được xem là một trong những khu rừng còn bảo tồn được một số nguồn gen hoang dã, quý hiếm và là vùng đồi núi có sự đa dạng về sinh học.
Thảm thực vật phong phú với hàng trăm loài thực vật, trong đó có những loài có tên trong sách đỏ Việt Nam. Các loài thực vật quý hiếm ở đây gồm có pơ mu, sau mu và sao hải nam, lim xanh. Trong đó có đến hàng trăm loài cây dược liệu như hà thủ ô, thổ phục linh, quế, ba kích, hoài sơn...các loài cây lấy gỗ như trầm hương, mùn, chò, sao...cùng gần 100 loài rau và cây ăn quả.
Hệ động vật ở đây cũng rất phong phú và đa dạng, có hàng chục loài thú, bò sát, hàng trăm loài chim, loài lưỡng thể, trong đó có nhiều loài thú quý hiếm như báo gấu, sơn dương, voọc, vượn đen, gấu chó,...các loài chim quý như trĩ sao, gà lôi, gà tiêu,...Nhưng đến nay do biến động của khai thác rừng và từ trong săn bắn tự do, thiếu kiểm soát của con người trong thời gian qua đã làm cho sự phong phú của các loài thú quý đã giảm đi rõ rệt. Tuy vậy, cho đến nay nhờ những chính sách bảo vệ rừng đầu nguồn của nhà nước được thực thi một cách tích cực, hiệu quả, cộng với việc nghiên cứu săn bắn và khai thác, phá rừng làm rẫy trong hơn hai thập kỷ trở lại đây, đã góp phần làm cho những cánh rừng nguyên sinh phía tây nam huyện (trong đó có rừng Bù Mùn) được hồi sinh nhanh chóng. Hiện nay, rừng đã giăng đầy phủ kín, màu xanh của cây cối và thảm thực vật rải đều trên các dãy núi từ cao xuống thấp. Vì vậy mà các loài thú cũng đã có điều kiện để quần tụ, phát triển trở lại như hoãng, lợn rừng, cầy hương, khỉ, nhím v.v...Đặc biệt là mùa đông đến, các cánh rừng của dãy Bù Mùm đã trở thành địa điểm lý tưởng cho nhiều loài chim từ phương bắc bay về Từ Thác Mẹ, ngược lên độ cao khoảng 100m, chúng ta sẽ gặp một tầng thác có độ cao từ 10 - 12m, chiều rộng 35m, độ sâu khoảng 5m mà người dân địa phương thường gọi là Thác Tiên. Sự tích của câu chuyện Thác Tiên ở đây gắn liền với các nàng tiên từ trên trời cao rủ nhau xuống núi. Chuyện kể rằng: Từ thưở hồng hoang, trên trời và hạ giới còn cách xa nhau, vì thế mà con đường từ trời về về hạ giới đầy gian nan thử thách, khó mà có thể đến được với nhau. Một hôm, trời đất bỗng nổi mây mù, gió to, mưa lớn đã làm quay cuồng hết cả đất trời. Khi trời đất trở nên bình lặng, giữa hạ giới và trời cao bỗng nhiên sát lại gần nhau. Các nàng tiên trên trời nhìn thấy dưới nhân gian có nhiều cảnh vật núi sông, cây cỏ hoa lá, chim muông ca hát, thật là một nơi đẹp đẽ đến vô cùng nên đã rủ nhau về hạ giới thăm thú. Các nàng tiên đã thấy cảnh đẹp của Thác Cổng Trời nên đã rủ nhau từng đôi một tắm dưới dòng thác chảy này. Vì quá say sưa với cảnh đẹp của núi rừng nên các nàng tiên đã quên cả lối về. Thấm thoát đã mười lăm năm, núi càng cao lên mãi, hang núi càng rộng thêm ra, phong cảnh càng thêm đẹp nên các nàng tiên đã không về trời nữa. Người dân trong vùng cho đó là có tiên giáng thế, vì vậy mà người ốm đến xin thuốc chữa bệnh, người chết được cứu sống lại,...từ đấy mà núi rừng ở đây đã có tiên ở, nên đã nổi tiếng là một chốn “Bồng lai thiên cảnh”. Từ đấy thác nước này được người dân gọi Thác Tiên là vậy.
Vãn cảnh ở đây, du khách không thể không đến Thác Cổng Trời. Đây là một tầng thác có chiều cao hơn 30m chân thác rộng, với một thảm thực vật phong phú và xanh mát. Dòng chảy của thác này vào mùa mưa, khi thác đổ, chúng ta được nhìn thấy một bức rèm nước khổng lồ, trắng muốt chảy giữa chốn rừng xanh giống như dải lụa đào.
Không gì thích thú hơn là được đi men theo dòng thác chảy đó, người ta luôn phải nghĩ đến những điều kỳ diệu trong sự tạo tác của tự nhiên, những biến cố thuộc về những thời kỳ địa chất xa xưa và quang cảnh gặp được trên đường không phải vì thế mà mang tính chất đơn điệu, trái lại người ta có thể đi từ sự ngạc nhiên này đến sự thích thú khác khi nhìn thấy những sự thay đổi hết sức phong phú của cảnh vật tròn núi Bù Mùn.
Như vậy, trong cuộc hành trình, chúng ta đã đi qua ba tầng thác: Thác Mẹ, Thác Tiên và Thác Cổng Trời, trong đó có Thác Cổng Trời nằm ở trên độ cao trú ngụ để tránh rét, đã góp phần làm cho không gian rộng lớn của núi rừng nơi đây trở nên sinh động và giàu sức sống hơn bao giờ hết. Cũng nhờ có sự hồi sinh này mà Thác Cổng Trời mùa nào cũng có nước. Hiện có khoảng 160 hộ ở bản Chuối lấy nước trên thác về sử dụng bằng hệ thống đường ống dẫn nước bằng nhựa. Đặc biệt, đồng bào ở đây còn xây dựng được một hệ thống thủy lợi với mương, phai, lái, lín để cung cấp nước cho các mùa vụ trong năm từ Thác Cổng Trời.
Đến dòng chảy của Thác Cổng Trời.
Nếu tính từ bản Chuối (nơi cuối nguồn của Thác Cổng Trời) lên đến đỉnh núi Bù Mùn (nơi khởi nguồn của Thác), du khách phải mất hơn 4 tiếng đồng hồ mới vượt được đoạn đường của thác cao hơn 1000m.
Bắt đầu xuất phát từ bản Chuối, du khách men theo con đường mòn mà người dân ở đây đã mở từ rất lâu đời; Đi dọc theo dòng thác chảy ở đoạn cuối nguồn, chúng ta qua những trảng cỏ xanh rộng hàng chục ngàn mét vuông cùng với những cánh rừng tái sinh xanh mát khoảng 1km là đã đến chân của Thác Cổng Trời. Vùng đất chân thác này cũng được xem là “cửa rừng” theo quan niệm của bà con dân tộc Thái ở đây.
Từ đây, du khách bắt đầu cuộc hành trình vượt thác để khám phá những điều bí ẩn của núi cao, rừng già và thưởng ngoạn cảnh đẹp của Thác Cổng Trời trong không gian của rừng núi đại ngàn bao la, hùng vĩ của miền đất Tây Nam huyện Như Xuân kỳ tú.
Từ chân thác ngược lên chừng 200m là chúng ta sẽ đến một tầng thác đặc biệt mà nhân dân địa phương thường gọi là Thác Mẹ. Thác này gắn liền với câu chuyện sinh ra bản mường của người Thái trong tín ngưỡng cổ truyền đó là phong tục thờ thần nước, tức là thờ Mẹ. Tín ngưỡng thờ cúng thần nước vẫn còn bảo tồn trong đời sống của đồng bào Thái ở đây đến ngày nay là một sản phẩm văn hóa giàu sức sống. Thác này có độ cao của dòng chảy hơn 10m và dưới chân thác là vụng thác có diện tích khoảng 50m, độ sâu khoảng 3m, chiều dài 20m, chiều rộng khoảng 10m là nơi du khách có thể bơi lội, tắm ở vụng thác này để được hưởng sự mát mẻ, trong lành đến tận cùng nhất, cách đoạn cuối nguồn là 400m. Từ Thác Cổng Trời, chúng ta tiếp tục theo chân những người thợ Sơn Tràng lên đến tận đầu nguồn thác trên đỉnh núi Bù Mùn. Người ta phải đi hàng một để dễ len lách và khi nói chuyện để tai còn lắng nghe những tiếng động sâu kín và bất trắc của rừng thẳm. Ở dưới độ cao 800m, đấy là loại rừng kín thường xanh mưa nhiều, đều có nhiều tầng. Tầng cao nhất lên đến 40m tạo thành một vòm lá liên tục gần như ngăn hết ánh sáng mặt trời, bỗng nhiên người ta có cảm tưởng là trời đã về chiều tối. Nhưng vượt lên trên những vòm lá lên đến độ cao nhất của dãy Bù Mùn, ta có thể nhìn thấy hình dạng thanh tú như nét vẽ của dãy núi này nhấp nhô dưới chân trời Tây Bắc. Đặc biệt hơn, chúng ta có thể một lần nữa được ngắm nhìn từ trên cao toàn cảnh của Thác Cổng Trời đổ nước từ trên cao xuống như một dải lụa giữa rừng già. Cũng từ đây chúng ta thả hồn mình phóng tầm mắt về bốn hướng để thấy được cả đất trời, rừng núi của miền Tây Bắc Như Xuân thật hùng vĩ và nên thơ. Và từ trong sâu thẳm của núi rừng du khách được thưởng thức tiếng nước chảy, tiếng chim kêu, tiếng xào xạc của lá rừng... Tất cả những điều đó gợi cảm giác về cho chúng ta một cái gì thân thuộc.
Kết thúc cuộc hành trình khám phá Thác Cổng Trời trở về bản Chuối, du khách sẽ được chia sẻ một bữa cơm rừng của người dân địa phương đãi khách bằng món Nậm pịa làm bằng nước dưỡng trấp lấy từ trong cái phèo của con bò mới mổ, rồi trộn với thịt băm và muối đun lên để làm thành thứ nước chấm ngon, rất được ưa chuộng.