Tên di sản : Nhà thờ họ Lê Viết
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Di tích kiến trúc nghệ thuật
Sô quyết định : 4784/QĐ-UBND
Giới thiệu
Về quy mô cấu trúc: Nhà thờ họ Lê Viết nằm trên một khuôn viên đất cao ráo, thoáng mát quay về hướng Đông. Phía Bắc giáp thửa đất số 223 và 224; phía Nam giáp đường làng, phía Tây giáp thửa đất số 280; phía Nam giáp diện tích còn lại của thửa đất số 281.
Nhà thờ có cấu trúc 3 gian với kích thước chiều dài 7,5m, chiều rộng 6,4m (lòng nhà rộng 4,8m; hiên rộng 1,6m), có cấu trúc hình chữ Nhất (-)
Kích thước bước gian (tính từ trái qua phải): gian thứ nhất có chiều rộng 2,35m; gian thứ hai (gian giữa) rộng 2,8m; gian thứ 3 rộng 2,35m. Kích thước từ tường hậu đến cột quân sau là 0,80m; từ cột quân sau đến cột cái sau 1,10m; từ cột cái sau đến cột quân trước là 3m.
Hệ thống cột: Cột cái có chiều cao 3,7m, đường kính cột 0,75m; đế chân tảng vuông 4 mặt (kích thước 0,36m x 4). Cột quân có chiều cao 2,38m, đường kính cột 0,75m, đế tảng vuông bốn mặt (kích thước 0,36m x 4). Cột hiên cao 2m, đường kính cột 0,70m, đế chân tảng vuông bốn mặt (kích thước 0,27m x 4).
Hệ thống mái và nền: mái lợp ngói máy, hoành tải, rui mè bằng luồng; nền nhà lát gạch hoa.
Hệ thống cửa: Nhà được mở ba cửa ra vào. Cửa giữa có kích thước chiều rộng 1,97m, cao 1,82m. Hai cửa bên bằng nhau có kích thước chiều rộng 1,2m, cao 1,82m. Cánh cửa làm theo kiểu pa nô (cửa giữa có 4 cánh; hai cửa bên có 2 cánh). Cửa có hệ thống khung bạo (dạ cửa rộng 0,24m, ngạch cửa rộng 0,23m).
Kết cấu vì kèo:
Nhà thờ họ Lê Viết được cấu trúc 3 gian gồm có 2 vì kèo chính ở giữa, hai bên là kèo giả nằm sát tường vì để đỡ các hoành tải.
Kết cấu của hai vì kèo chính, cơ bản giống nhau về kiểu liên kết. Đặc điểm của hệ vì kèo này được cấu trúc gồm 5 hàng chân cột: hai cột cái, hai cột quân và hai cột hiên (các cột này đều đứng trên chân tảng bằng đá xanh).
Bộ khung gỗ có đặc điểm: Quá giang ăn mộng vào đầu cột quân ở phía trước, phía sau ăn mộng vào các thân cột cái và được tiếp nối ăn mộng vào đầu cột quân ở phía sau. Ở đây, trốn cột cái ở phía trước với mục đích mở rộng lòng công trình, tăng giá trị sử dụng lên.
Phía trên Quá giang (ở mái sau) cột cái vươn tới sát mái, làm nhiệm vụ như một đấu trụ. Ở mái trước là một đấu trụ, đứng trên một đấu bát thót đáy nằm trên Quá giang vươn tới sát mái nhà. Để liên kết đầu cột cái và đấu trụ được bổ mộng để gắn câu đầu vào. Trên câu đầu là hai đấu trụ đứng song song trên đấu bát có nhiệm vụ đỡ đấu chồng và trên cùng là một bát đấu nóc nằm dọc đỡ thượng lương.
Để liên kết hệ thống cột, câu đầu, đấu trụ là hệ thống kẻ được ăn mộng vào đầu các cột quân ở mái trước và mái sau (kẻ bẩy), kẻ ngồi trên các đấu trụ và Quá giang, kẻ công là điểm giữa trụ đứng và câu đầu theo cấu trúc dọc. Theo thứ tự từ trên xuống dưới gồm có hệ thống kẻ ngôi, kẻ cong và dưới cùng là kẻ bẩy ở mái trước gác đầu lên cột hiên, mái sau gác đầu lên tường đốc. Trên các kẻ này là hệ thống lá dong làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải và đỡ mái.
Ở cấu trúc ngang là hệ thống các xà dọc (gồm xà hạ, xà thế hoành) đã được tạo thành thế liên kết vững chắc của toàn bộ vì kèo của ngôi nhà.
Nhìn trên tổng thể, khung nhà có kết cấu vững chắc: bộ vì kèo được kết cấu với những đường uốn lượn bởi hệ thống kẻ; những chiếc đấu bát đỡ đấu trụ cho ta một cảm giác uyển chuyển và bền vững. Ở đây, sườn nhà có xu hướng biến tất cả các lực đẩy thành lực thẳng đứng bởi được hệ thống cột chống đỡ, ít tính đến sự thăng bằng của lực mà chỉ có trọng lực mới là chính, một ngôi nhà đã tạo nên một cảm giác sang trọng và bền vững.
Trang trí kiến trúc:
Trang trí kiến trúc của nhà thờ họ Lê Viết chủ yếu là hình lá cúc chạm nổi trên thân kẻ bẩy (3 lá ở thân kẻ, 1 lá ở đầu kẻ) với tính chất biểu trưng về sự gần gũi với thiên nhiên của đời sống con người. Ngoài ra, ở bức tường long cốt (ngăn cách giữa nhà trong và ngoài hiên), ở phía trên cửa ra vào là hệ thống xuân hoa được cấu trúc thành những ô ngăn theo kiểu đường truyện và các con song tiện đã làm cho ngôi nhà thêm thoáng mát mà mềm mại.
Nhìn chung, nhà thờ họ Lê Viết là một công trình kiến trúc được trùng tu, tôn tạo lại dưới thời vua Khải Định (đầu thế kỷ XX) không lớn về quy mô, nhưng đây cũng là một nhà thờ họ có quy mô rộng rãi, đẹp đẽ và có giá trị nghệ thuật kiến trúc tiêu biểu.
Những hiện vật tiêu biểu có giá trị nghệ thuật, mỹ thuật cao:
Hiện nay ở nhà thờ họ Lê Viết còn lưu giữ được 4 bát hương cổ đặc biệt có giá trị.
Ban thờ trong cùng: Đặt một bát hương sứ có cấu trúc hình trụ tròn, kích thước chiều cao 21cm, đường kính miệng là 27cm. Đế bát hương có 4 núm làm chân. Thân được phủ màu men trắng, trên nền được trang trí hoa văn màu xanh Pháp lam gồm các đề tài hình rồng chầu mặt chữ Thọ trong các hình vân mây khác nhau. Với kiểu dáng, kích thước, màu men, hoa văn, cho thấy đây là một bát hương có niên đại thời Lê.
Bàn thờ Hội đồng chi họ đặt 3 bát hương.
Bát hương sứ: Có cấu trúc hình trụ tròn, kích thước chiều cao 10cm, đường kính miệng: 14cm. Đế bát hương phẳng, miệng và đế phủ men màu cánh gián. Thân phủ men trắng, hoa văn trang trí hình rồng chầu mặt nguyệt và vân mây bao quanh. Đặc điểm màu men, hoa văn trang trí cho biết đây là bát hương có niên đại thời Lê - Mạc.
Bát hương đá: có kích thước chiều cao 25cm, rộng 15cm, cấu trúc theo hình trụ đứng, có 4 chân được tạc theo kiểu chân quỳ, trang trí hình lá cúc cách điệu; miệng bát hương có hai tai vươn cao và cong vào phía trong. Mặt trước và mặt sau đều chạm nổi hình mặt hổ phù. Loại bát hương này thường thấy trong các di tích có niên đại xây dựng thời Lê - Nguyễn
Bát hương đá tròn: có kích thước, chiều cao 20cm, đường kính miệng 27cm, đường kính đáy 2cm, cấu trúc hình trụ tròn gồm 3 lớp: chân đế được tạo đường gờ chỉ thành 2 lớp trang trí hoa dây; cổ trang trí hình sóng nước; thân trang trí hình mặt hổ phù ngậm chữ Thọ; miệng bát được tạo tác hình vỏ măng; hai bên là tượng nghệ chầu. Nghệ thuật chạm khắc và hoa văn trang trí này cho thấy đây là một bát hương cổ, đặc biệt có giá trị về nghệ thuật chạm khắc, có thể chúng có niên đại thời Lê - Nguyễn.
Nhìn chung, Bốn bát hương nêu trên, chúng đều là những loại di vật đặc biệt có giá trị về nghệ thuật điêu khắc đá và nghệ thuật trang trí gốm sứ Việt Nam thời Lê - Nguyễn.
Bài trí đồ thờ:
Nhà thờ họ Lê Viết được bài trí ba lớp bàn thờ ở gian giữa (theo thứ tự từ trong ra ngoài).
Lớp bàn thờ thứ nhất (trong cùng) là một hương án gỗ cổ có kích thước chiều dài 1,38m, chiều rộng 0,63m, chiều cao 1,10m. Phía trên đặt ngai thờ và bài vị thuỷ tổ (ngai cao 0,93m, rộng 0,39m, dài 0,54m; bài vị cao 0,77m, rộng 0,27m). Bên dưới về phía trước đặt bát hương sứ cổ (thời Lê) có kích thước cao 0,11m, đường kính miệng 0,17m và một đế bát hương gỗ (kích thước cao 0,10m, đường kính 0,17m).
Lớp bàn thờ thứ hai: đặt Hương án gỗ có kích thước cao 0,63m, rộng 0,90m, dài 1,58m. Trên bàn thờ đặt 2 ngai thờ và bài vị (2 ngai có kích thước bằng nhau: dài 0,48m, cao 0,88m, rộng 0,22m; 2 bài vị có kích thước bằng nhau: cao 0,68m, rộng 0,22m); 01 bát hương gỗ cổ (kích thước: cao 0,29m, đường kính miệng 0,45m); 01 bài vị (cao 0,34m, rộng 0,13m); 02 bát hương sứ mới (kích thước cao 0,10m, đường kính miệng 0,14m); 01 giá gương cũ (kích thước: cao 0,36m, rộng 0,22m).
Lớp bàn thờ thứ Ba: đặt Hương án gỗ có kích thước cao 1,46m, rộng 0,77m, dài 1,58m. Trên bàn thờ đặt 01 bát hương đá cổ có cấu trúc hình trụ tròn (kích thước: cao 0,20m, dài 0,19m, rộng 0,11m); 01 bát hương sứ cổ (kích thước: cao 0,11m, đường kính miệng 0,29m). Một số đồ tế khí bằng gỗ như: 02 mâm bồng cổ (kích thước cao 0,27m, đường kính mâm 0,37m); 02 ống hương (kích thước cao 0,23m, đường kính miệng 0,13m); 02 chân nến (kích thước cao 0,69m, rộng 0,17m); 02 đài trầu (kích thước cao 0,15m, đường kính miệng 0,10m); 01 đế bát hương gỗ (kích thước cao 0,10m, đường kính 0,27).