Tên di sản : Nhà thờ họ Hà Văn (Nơi thờ Hà Văn Nho, Hà Văn Chế)

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : Số 4081/QĐ-UBND

Giới thiệu

Nhà thờ họ Hà cũng thuộc loại hình thờ tự, thường gọi là từ đường, từ miếu (Lê từ đường, Hà từ đường, Nguyễn từ môn), dành riêng để thờ tổ tiên và các đời trên của một dòng họ hay một chi phái của dòng họ ấy, rất phổ biến và đa dạng.

Nhà thờ họ Hà Văn là một công trình được xây dựng biệt lập không có khuôn viên chung với nhà thờ ông trưởng tộc mà chúng ta thường thấy ở đồng bằng Bắc Bộ và khu vực Thanh - Nghệ - Tĩnh.

Nhìn trên cảnh quan chung, nhà thờ họ Hà Văn nằm ở giữa cánh đồng làng Thuần Hậu, dưới chân núi Thông – một dãy núi nằm trong hệ thống núi Tam Điệp hùng vĩ. Xung quanh nhà thờ trước đây được rào bằng cây xanh (cây tre và chè bạng), trong vườn trồng cây lưu niên nhãn, bưởi, vải và hiện nay được xây tường hoa thấp bao bọc.

Kiến trúc nhà thờ:

Sân nhà thờ được lát gạch bát 300 x 300cm, có chiều dài 7,5m, rộng 6m.

Nhà thờ chính: nằm ở trung tâm khu đất được kết cấu theo kiểu chữ Đinh (J), còn gọi là chuôi vồ gồm nhà Tiền đường và Hậu cung. Đây là một ngôi nhà được xây dựng dưới thời Nguyễn (Thành Thái) nhưng đã được tu sửa lại khoảng hơn 10 năm trở lại đây.

Nhà Tiền đường: có chiều dài 7,5m, chiều rộng 4,15m. Mái nhà được lợp ngói ống; bờ dải hai bên được cấu tạo theo kiểu Tam Sơn, bờ nóc hai bên được đắp kìm nóc, ở giữa đỉnh nóc là hình mặt nguyệt.

Phía trước tiếp giáp với cửa hiên và mái là một bức chắn mái, ở giữa bài trí hình cuốn thư đắp nổi, xung quanh tạo gờ chỉ vuông.

Ở phía trong được cấu trúc thành 3 gian, mái vòm cuốn đặc gồm nhà trong và hiên nhà. Diện tích của nhà trong có diện tích là 29,2m² (rộng 4,15m, dài 7,5m), hiên nhà có diện tích 8,6m² (rộng 1,15m, dài 7,5m). Ngăn cách giữa nhà trong và hiên nhà là một bức tường được xây từ chân móng khi độ cao lên đến ''Lịch sử ngôi miếu xuất phát từ Trung Quốc”. Người Trung Quốc cổ đại đã xây dựng tông miếu (vua chúa) và gia gần mái thì được xây cuốn vòm ra hai phía: trong và ngoài để tạo thành mái. Ở bức tường này được mở ba cửa vòm ra vào, xây gạch trát vôi vữa và được lắp 3 chuồng cửa Panô thay thế cho 3 chuồng cửa bức bàn trước đây. Ở ngoài hiên cũng được mở ba cửa vòm thông với ba cửa trong.

Trang trí ở mặt trước của nhà Tiền đường, ngoài bức chắn mái ở phía trên giọt gianh, ở trên các trụ tường được đắp các hình ô vuông chữ nhật, trên đó được viết các câu đối nhưng hiện nay đã bị mờ hết.

Liền sát với khu Tiền đường là Hậu cung có diện tích khiêm tốn (rộng 3m x dài 5,25m = 15,7m²). Kết cấu của nhà Hậu cung cũng làm mái vòm bằng kỹ thuật xây gạch và trát vôi vữa, nhưng do lâu ngày toàn bộ vòm cuốn bị hỏng, nên đã được thay bằng các vì kèo gỗ truyền thống đơn giản, bào trơn đóng bén. Để vào Hậu cung, người ta cũng mở 3 cửa ra vào. Cấu trúc các cửa này theo kiểu vòm cuốn (cửa giữa lớn, 2 cửa nhỏ hai bên). Phía ngoài mái được lợp ngói hòa bình.

Nhìn trên tổng thể, toàn bộ khu nhà thờ được tạo nên bởi một khối lượng gạch và vôi vữa lớn; trong đó nhà tiền đường có kiến trúc khối vòm đặc, nó có khả năng chống gió bão, mối mọt, nhưng cũng dễ bị ẩm mốc, hư hỏng trong mùa mưa bão. Loại kiến trúc có mái vòm 3 gian, mặt trước mở 3 cửa, bên trong được đặt các án thờ, trang trí theo phong cách truyền thống, mái lợp ngói mũi (hoặc ống, nóc quyết đắp hình mặt nguyệt, hai bên trụ nóc đắp kìm nóc; đây là một trong vài ba kiểu dáng đặc trưng của nền nghệ thuật kiến trúc thời Nguyễn. Tuy nhiên, nhà thờ họ Hà Văn, do quá trình bảo quản tồn tại ở vùng đất sát biển, nên độ mặn cộng hơi ẩm đã làm cho lớp tường áo bên ngoài bị bong tróc vì thế mà phải thường xuyên tu bổ, do đó về kiểu dáng và màu thời gian của nhà thờ cũng đã bị thay đổi sau những lần tu sửa.

Bài trí đồ thờ:

Bài trí đồ thờ ở nhà thờ họ Hà, chủ yếu ở gian Hậu cung gồm hai án thờ. Án thờ thứ nhất được xây thành 3 lớp bệ; bệ trên cùng (cao 1,25m, rộng 1m, dài 1,75m); bệ thứ hai (cao 1,03m, rộng 0,8m, dài 1,75m); bệ thứ ba (cao 0,85m, rộng 0,75m, dài 1,75m). Đây là nơi đặt ngai thờ và bài vị thủy tổ họ Hà Văn và các đồ tế tự (ngai thờ và bài vị ở án thờ này mới được con cháu cung tiến và làm mới).

Án thờ thứ hai: ở ngoài cùng là nơi đặt ngai thờ và bài vị của ông Hà Văn Nho và Hà Văn Chế. Ở đây chỉ còn một ngai thờ và bài vị cổ của ông Hà Văn Chế, còn ngai thờ và bài vị của Hà Văn Nho đã bị thất lạc khi thực dân Pháp đóng đồn ở Điền Hộ vào làng Ngoại Thôn càn quét, dòng họ đã di chuyển đồ thờ, ngai thờ và bài vị này đến một vị trí khác chưa tìm lại được.

Toàn bộ ngai thờ và bài vị của Hà Văn Chế còn được bảo tồn khá nguyên vẹn. Ngai thờ được làm bằng gỗ mít, sơn son thếp vàng. Trang trí mỹ thuật trên ngai thờ là hình đầu rồng ở đầu vành đai, các con song hai bên được tiện ở hai đầu, ở giữa thân là các bức phù điêu hình vân mây. Bệ ngai thờ được tạo dáng theo kiểu chân quỳ. Ở đầu các chân quỳ được chạm khắc mặt linh vật hổ phù chạm nổi; dạ ngai được chạm khắc hình sóng nước và hình quả trám lồng. Bài vị được đặt trên ngai thờ được cấu trúc thành 3 lớp. Đế bài vị cũng được tạo dáng kiểu chân quỳ, đầu mỗi chân quỳ là mặt hình hổ phù chạm nổi, ở khoảng cách giữa đế và thân bài vị được chạm thủng hình hoa lá. Mặt bài vị hình tròn, ở giữa trang trí mặt nhật, xung quanh là các hình đao lửa. Lòng bài vị được viết húy hiệu của thần bằng chữ Hán, hai bên là hình rồng dây chạm nổi. Thân bài vị thắt đai lưng bằng đồng, đầu đội mũ thờ cánh chuồn bằng đồng. Toàn bộ bài vị được sơn son thếp vàng.

Có thể nói, ngai thờ và bài vị của vị tiên công Hà Văn Chế là một tác phẩm nghệ thuật hoàn mỹ, chạm khắc cầu kỳ. Trên án thờ này còn đặt một bát hương, mâm bồng, ống hương, đài rượu, đèn thờ đều được sơn son thếp vàng.

Ngoài trang trí, trên án thờ chúng ta còn thấy chạy suốt chiều dài của án thờ là bộ bát biểu đặt hai bên (tứ linh, tứ quý, mai điểu). Ở gian giữa Tiền đường còn được treo 1 bức hoành phi bằng gỗ, 1 đôi câu đối trên hai bên lối ra vào Hậu cung. Ở cửa giữa ra vào còn đặt một kiệu thờ.

Tóm lại: kiến trúc kiểu dáng vòm, xây bằng gạch, vôi vữa và quy mô của nhà thờ họ Hà Văn không lớn, nhưng cũng đủ Tiền đường, Hậu cung, cũng như bài trí án thờ hiện tại, chúng ta vẫn thấy dáng dấp cổ kính của một ngôi nhà thờ thế kỷ XIX xen lẫn thế kỷ XX. Nhà thờ họ Hà Văn tuy chưa được tu bổ một cách cẩn trọng nhưng cũng rạng rỡ, trang nghiêm.

Hiện vật trong di tích:

Nhà thờ họ Hà Văn gồm có các hiện vật sau đây:

4 ngai thờ và bài vị (loại mới);

1 ngai thờ và bài vị (loại cũ);

2 ống hương (loại mới);

3 ống hương (loại cũ);

1 mũ thờ bằng đồng (loại cũ);

1 đai lưng thờ (loại cũ);

1 đài rượu (loại mới);

4 đài rượu (loại cũ);

1 chân đèn (loại cũ);

2 đèn đồng (loại mới);

1 mâm bồng (loại mới);

1 mâm bồng (loại cũ);

1 lư hương đồng (loại mới);

7 bát hương sứ (loại mới);

1 bộ bát biểu (cũ đã sơn lại);

1 kiệu thờ: dài 2,7m, rộng 0,85m, cao 1,05m (loại cũ đã sơn lại);

1 đại tự (loại mới);

1 đôi câu đối (loại mới);

Ngoài ra, di tích còn có 1 tập văn cúng Khai canh tiên công tế văn, lập năm Thành Thái ngũ niên (1893) và một số đồ thờ bằng vải như tán, lọng…