Tên di sản : Nghè làng Nguyệt Viên

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di sản : Di tích kiến trúc nghệ thuật

Sô quyết định : Số 248/VHQĐ

Giới thiệu

Theo các cụ tại địa phương thì trước đây tại khu vực Nghè ngày nay còn có các công trình khác như ngôi đình cả 9 gian, cầu đá, Nghênh môn, sân, vườn, giếng tóm lại là một quần thể tập trung các công trình văn hóa cộng đồng của làng Nguyệt Viên xưa. Nghè Nguyệt Viên hiện tại mặt quay hướng Nam, nơi có dòng sông Mã đi qua tạo một khoảng không gian thoáng đãng đẹp đẽ.

Hai Sấu đá nằm ngay ở lối ra vào Nghè, ngoài chức năng tạo thành hai bậc cửa của tam cấp bước vào Nghè. Con vật còn được tượng trưng cho hai con vật canh gác và kiểm soát linh hồn những người vào Nghè. Hai con Sấu này được chạm trong tư thế đang chồm tới, đầu hơi ngẩng, mắt lồi, mũi thon, miệng rộng đang há ngậm viên ngọc quí. Bờm của con vật chạy dài phía sau và đặc biệt là bộ đuôi ngược thể hiện cuồn cuộn tỏa dài ra sau trong một tư thế khỏe khoắn, loại sấu này hiện còn khá nhiều ở các di tích thời Mạc ở ngoài Bắc. Bên cạnh hai Sấu đá ở Hậu cung còn giữ được hai bức chạm ở hai cửa sổ nhỏ thông gió ở hai ngách. Mỗi bức chạm đều chạm hai hình rồng đăng đối, từ trên đuôi thả dài cuộn khúc xuống để tạo nên chữ “Phúc”. Loại đề tài này cũng khá phổ biến trong các chạm khắc cùng thời ở nhiều di tích khác. Nó nói lên niềm mơ ước của mọi người và điều thú vị là tác giả đã sử dụng hình rồng để phác họa nên dạng chữ đã cách điệu đi như kiểu chữ triện và cố gắng trong một bố cục hoàn chỉnh trọn vẹn. Đáng tiếc là hai hình rồng chữ phúc ở đây đã bị hư hỏng quá nhiều.

Kiến trúc còn lại chủ yếu hiện nay là sản phẩm của lần đại trùng tu năm 1827. Đây là một kiến trúc một gian hai chái nên bố cục gần vuông, chiều dài 9,80m, chiều rộng 6,96m và chiều cao 6,45m. Kết cấu hai vì kèo của Nghè khá đặc biệt. Những người xây dựng đã nâng cao và mở rộng giá chiêng ở trên câu đầu tạo thành một hệ thống gần như là một tầng lầu thứ hai nhưng không có sàn mà tạo cho không gian nội thất được rộng rãi. Phía ngoài mái cũng tạo thành hai lớp giữa hai lớp có thêm cổ diêm cao với nhiều cửa sổ con làm cho toàn bộ nội thất công trình được sáng sủa, thoáng đãng. Loại kiến trúc này được gọi là “Trùng diêm” được xuất hiện từ cuối thế kỷ XVIII và đến công trình này thì đã hoàn chỉnh hơn. Nó cao ráo, đơn giản và rất chắc chắn, đây là những giá trị mà Nghè Nguyệt Viên đóng góp vào lịch sử kiến trúc Việt Nam.

Về trang trí, nói chung Nghè vẫn được sự chú ý làm đẹp của các nhà xây dựng mặc dù có phần nghèo nàn hơn các thế kỷ trước. Đề tài ở đây không có gì ngoài đề tài tứ linh quen thuộc của nghệ thuật chính thống. Rồng được trang trí ở Nghè tương đối ít. Nó được chạm trên các đầu dư và một số rường. Đó là loại rồng trông có phần dữ tợn: mắt lồi, mũi sư tử, mồm rộng. Chúng được chạm hoặc từng đôi chầu mặt trời trang nghiêm, hoặc hai con chạm đăng đối nhau bên rường cánh.

Hình tượng được chạm nhiều ở các góc câu đầu nối với cột cái. Phượng đầu to, mỏ quặp đang ngậm cuốn thư, đuôi seo sau gáy dài cuồn cuộn như diềm lá đang cuốn trước gió. Phượng được thể hiện trong một bố cục rất khỏe. Toàn bộ người uốn cong, đều quay lại nhô cao ra ngoài. Hai con ở đầu góc đăng đối nhưng cách thể hiện cũng như bố cục không hoàn toàn giống nhau.

Đặc biệt là đề tài lân ở di tích này chiếm số lượng lớn nhiều. Lân được chạm ở các Nghè bẩy, trên các rường đấu và trên các cốn. Lân ở đây là một con vật dữ tợn: mắt lồi tròn, mũi sư tử nhô cao, mồm vuông, gẫy đầu tua tủa đao lửa và mây xoắn, thân đầy vẩy, đuôi ngắn vung vẩy nhiều chùm lông. Chúng được thể hiện trong nhiều bố cục khác nhau. Con thì đang bơi trên mặt nước, lưng cõng một vòng có hình bát quái, cửa hà đồ lạc thư, bốn chân kiểu chân đang vung vẩy, đầu quay lại nhìn lên cao. Các con ở Nghè bẩy được thể hiện trong tư thế đang nằm ngửa đầu nhô từ dưới lên.

Về kĩ thuật chạm gỗ ở đây đáng chú ý là tác giả của chúng vẫn cố gắng tạo được nhiều lớp để tác phẩm có chiều sâu, mặc dù lối chạm lộng, chạm bong không còn được sử dụng. Mặt khác tác giả còn khéo léo kết hợp giữa đường nét và hình khối nên đầy đủ và các chi tiết mà vẫn thấy đơn giản, gọn gàng không rườm rà rối rắm như các trang trí thời sau. Đáng tiếc nhiều mảng khối đã được cố ý làm cho vênh váo nên kém phần chắc khỏe như loại điêu khắc cuối thế kỉ XVII.

Chính những bức chạm đẹp ở Nghè Nguyệt Viên này đã buộc các nhà khảo cổ học lịch sử phải đánh giá lại về nghệ thuật kiến trúc và trang trí đầu thế kỉ XIX.

Lần trùng tu thứ ba năm 1896 là thay một số đầu bẩy, lợp lại ngói và sửa sang nhà hậu cung nên kiến trúc và trang trí không có gì đáng chú ý.

Thống kê hiện vật trong di tích:

Ngoài toàn bộ kết cấu kiến trúc với những mảng chạm quý giá, Nghè Nguyệt Viên còn lại hai hiện vật là: hai sấu đá ở bậc thềm có niên đại thế kỷ XVI và một bài vị sơn son thếp vàng.