Tên di sản : Nghè Thánh Cả

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : 4793/QĐ-UBND

Giới thiệu

Nghè Thánh Cả được dựng trên một dải đất cao nhìn về hướng Đông Nam với thế đất được lựa chọn để hưởng luồng gió trời và dòng nước sông Lý, sông Yên chảy qua, tránh sự tù đọng. Trong địa hình chung: phía Tây và phía Tây Nam là cánh đồng rộng lớn, xóm làng trù phú, phía bắc là con sông Lý như dải lụa xanh, xa xa giữa biển trời, điểm tô hoàn thiện một bức tranh làng quê đẹp.

Quy mô kiến trúc ngày nay:

Năm 2010 nghè Thánh Cả được tôn tạo lại. Nghè nhìn về hướng Đông Nam vị trí có sông, biển, có đồng ruộng là một cảnh trí thiên nhiên đa dạng cùng với xóm làng, dân cư quy tụ là môi trường xã hội thuận tiện giúp mọi người tu dưỡng tâm linh.

Nghè Thánh Cả có quy mô kiến trúc theo kiểu tiền nhất hậu định. Đây là 2 khối theo lối kiến trúc “Tiền Thánh, hậu Phật”, gồm: nhà thờ Tứ vị Thánh Nương và nhà Tam Bảo. Nhà Tam bảo được thiết kế theo kiểu chữ đinh gồm nhà Tiền đường và Hậu cung (Phật điện) được phục dựng bằng chất liệu bê tông. Trong không gian mở gắn với thiên nhiên, gần với đời, đồng thời sự phân bố không gian trong nhà thờ cũng là biểu hiện chức năng vừa mang tính tâm linh, vừa phục vụ nhu cầu sinh hoạt cộng đồng, với kiến trúc cơ bản trên được bố trí như sau: Cổng, sân, nhà thờ Tứ vị Thánh Nương, nhà Tam bảo.

Cổng: Cổng nhìn về hướng Đông Nam gồm một cửa chính và hai cửa phụ. Cửa chính cao 5,87m, được dựng bởi hai trụ cột. Đế trụ cổng cao (0,90m x 0,80m x 0,80m), trụ cổng chia làm 3 phần: phần đế, phần thân và phần mái. Phần thân chia làm 2 phần, phần dưới đắp nổi đôi câu đối, mặt trước cột bên phải ghi: Một chốn quê nhà rộng bao la, cột bên trái ghi: Mênh mông đất khách sao nhỏ hẹp. Phía sau hai cột cái cổng cũng ghi đôi câu đối. Cột bên phải: Đức Thánh Hiền Tứ vị ngự loan, cột bên trái: Cảnh thiên thai long chần: hổ phục. Phần trên đắp hình bát quái, cột được soi gờ chỉ, phía trên đỉnh vòm có mái che đắp ngói ống đỏ, hai đầu cửa được uốn cong ở đầu đao gắn hình chim phượng đỉnh nóc trang trí mặt hổ phù gắn hình hoa lửa. Cửa chính lắp 2 cánh cửa sắt. Cửa sắt cao 2,80m, rộng 2,10m được đóng mở vào các ngày lễ hội. Hai cửa phụ cao 2,60m, rộng 1,20m, lắp 2 cánh cửa sắt, trụ cổng (0,90m x 0,53m x 0,53m). Trên nóc được xây mái giống như cửa chính, là nơi ra vào nghề.

Phía sau cổng ở hai cửa phụ ra vào là bức tường cánh cao 2,50m, rộng 0,85m trên có mái che dán ngói mũi đỏ, đắp nổi hai tượng hộ pháp tay cầm long đao canh giữ, ngay cạnh tượng hộ pháp có đặt hai miếu thờ. Miếu phía đông thờ Sơn thần, miếu phía tây thờ Thổ địa cả hai miếu này đều có kích thước cao: 3,2m, rộng 1,8m, ở giữa xây cuốn vòm bệ đặt bát hương, mái hình chóp, đầu mái uốn cong.

Sân: Sân được láng xi măng có chiều dài 10,05m, chiều rộng 10,05m. Các công trình ở sân được bố trí như sau: Từ cửa ra vào cách 3m là bức bình phong chấn thủy cao 1,5m, dài 2,5m được xây bằng xi măng giả đá. Hai cạnh bên đặt 2 con nghê, phía trước đặt bát hương đá cao: 1,12m, đường kính 0,46m, chân cao 0,36m, tại cao 0,61m.

Cấu trúc thờ tự: Qua sân trước là nhà thờ Tứ vị Thánh Nương, thông qua một khoảng sân lát gạch men nâu là nhà thờ Phật. Sân có kích thước chiều rộng 3,0m, chiều dài 10,10m phía trên được dựng khung mái tôn.

Nhà thờ Tứ vị Thánh Nương: Với toàn bộ kiến trúc làm bằng chất liệu bê tông.

Qua bậc thềm lên nhà thờ Tứ vị Thánh Nương, gồm 5 cấp, mỗi cấp cao 0,16m, rộng 0,32m lát đá hoa xẻ, nền hiền lát gạch hoa màu gỗ. Hiện rộng 2,15m, có một hàng cột gồm 4 cột. Phía trước hai bên hồi đặt hai tượng sư tử đúc bằng xi măng giả đá, ngồi trên bệ cao 0,5m, dài 0,75m, bờm xù, miệng há để lộ rõ hàm răng khỏe mạnh, cổ đeo chuông đứng giữ cửa.

Từ hiên vào trong nội tự phải qua 3 chuồng cửa gỗ, chuồng của chính có 4 cánh, kích thước: cao 1,80m, rộng 2,50m, hai bên gồm 2 cửa gỗ có 2 cánh cao 1,80m, rộng 1,20m. Phía trên của trang trí bức xuân hoa bằng hệ thống con tiện gỗ.

Nhà thờ Tứ Vị Thánh Nương gồm 3 gian, dài 10,02m, rộng 9,05m có 16 cột, 4 vì xây trên cơ sở một bộ khung hình hộp, có cấu trúc dọc: gian thứ nhất rộng 3,20m, gian thứ hai rộng 3,62m, gian thứ ba rộng 3,20m. Cấu trúc ngang: khoảng cách từ mái đến cột hiên là 0,50m; từ cột hiên đến cột cái là 1,65m; từ cột cái đến cột cái là 4,15m; từ cột cái đến tường hậu là 2,75m.

Với tổng cộng là 16 cột, trong đó 2 cột cái sau của vì 2, 3, 4 cột hiên được đứng độc lập, 2 cột hiên của vì 2, 3 được đắp rồng quấn quanh đỡ đầu tàu mái. Đường kính mỗi cột là 0,40m, đều có chiều cao đến dạ quá giang là 3,0m, tì lên mặt chân tảng. Chân tảng xây vuông được giật cấp “ve tròn”, tạo nên mặt gương bằng đường kính chân cột. Còn lại tất cả các cột trốn vào thân tường chỉ để lộ ra phía trước, sau mặt tường 1/3 thân cột, cột có đường kính 0,20m.

Kích thước chia gian được lấy ở đầu cột, đầu cột là nơi ăn khớp các xã, kẻ theo ba chiều không gian. Với kết cấu có 4 vì, các vì đều có chức năng chịu lực, vừa chia gian. Nếu tính từ trái sang phải vì 1 đối xứng vì 4, vì 2 đối xứng vì 3. Gian giữa của vì 2, 3 rộng: 3,62m.

Hai vì 2, 3 giống nhau hoàn toàn về kiểu liên kết. Một bộ khung ở 2 vì 2, 3 chủ yếu kiến trúc theo kiểu kẻ suốt, giá chiêng, kẻ hiến. Kẻ hiên ăn khớp vào đầu cột cái trước, tăng cường cho phần chắc chắn ở điểm nối giữa quá giang và đầu cột cái. Hai trụ đứng trên quá giang đỡ câu đầu, xà thượng, xà hạ được liên kết chặt chẽ ở 2 vì kèo của một gian. Điểm nối các cột với nhau làm chức năng giằng néo, liên kết như các xã, câu đầu, hoàn chỉnh một bộ khung hình hộp.

Hai vì 1, 4 có hai cột hiên đứng độc lập đỡ phần mái hồi, phần tường hồi làm theo kiểu đổ dầm bê tông liền mái và xây vì ruồi. Mái nhà được chia làm 2 tầng tạo ra 2 tầng bốn mái có cổ diêm, có đầu đao vươn xa. Mái dán ngói mũi đỏ, đỉnh nóc trang trí mặt hổ phù gắn hình hoa lửa, hình rồng chạy suốt từ đầu mái cong đến đỉnh mái. Nền lát gạch hoa nâu.

Bức tường hậu gian 1 và 3 nhà thờ Tứ vị Thánh Nương mở 2 cửa phụ xuống nhà Tam Bảo. Cửa cao 2,10m, rộng 0,80m, cánh cửa bằng gỗ.

Nhà Tam Bảo:

Gồm 3 gian nhà Tiền đường và một gian Hậu cung được kết cấu theo chiều dọc, làm bằng chất liệu bê tông.

Nhà Tiền đường:

Gồm 3 gian có chiều dài 9,70m, chiều rộng 4,70m; hiên rộng 0,80m. Qua hiên vào nhà thông qua 3 chuông cửa, gồm một chuông cửa chính và hai chuồng của phụ. Cửa chính cao 2,32m, có 4 cánh gỗ, mỗi cánh rộng 0,60m, cửa đóng kiểu pano dáng thượng song hạ bản. Hai chuồng của phụ cao 2,32m, rộng 1,21m gồm hai cánh cửa gỗ, tường long cốt cao 2,70m.

Hệ thống vì kèo xi măng giả gỗ gồm 4 vì, cột trốn trong tường chỉ có hàng cột hiên gồm 4 cột, cột cao: 2,70m, đường kính cột: 0,30m.

Ở vì (2, 3) đều có đặc điểm chung là kiểu giá chiêng, kèo suốt, kẻ hiên. Ở ngôi nhà này quá giang gác lên tường hậu và tường long cốt, câu đầu, bát đấu, xà đều được đắp gờ chỉ thông qua hai trụ đứng kết hợp với quá giang tạo nên một vì kèo.

Hai vì đầu hồi đỡ phần mái hồi, mái hồi làm theo kiểu đổ dầm bê tông liền mái. Mái được chia ra làm hai tầng mái cổ diêm, kiểu giật cấp chồng diêm tạo hai tầng 4 mái, có đầu đao cong thanh thoát. Lớp ngói mũi dán trên mái đè xuống sườn nhà cùng với hệ thống bờ dải, bờ nóc tạo thành một khối bền vững. Đỉnh nóc trang trí hình kiểu lưỡng long chầu mặt nguyệt, 4 bờ dải trang trí hình rồng chạy suốt từ đầu nóc đến đỉnh mái cong.

Nhà hậu cung:

Liền kề với nhà Tiền đường là nhà Hậu cung cấu trúc theo chiều dọc, chiều dài: 5,20m, chiều rộng: 4,20m, chiều cao: 2,45m; gồm 1 gian 2 vì. Kiến trúc vì kèo đơn giản, 2 vì kèo suốt của 2 đầu hồi đỡ mái, đầu quá giang gác lên tường, tất cả đều làm bằng xi măng sơn giả gỗ. Nền nhà lát gạch hoa nâu.

Bài trí thờ tự:

Tại giao giữa nhà thờ Tứ vị Thánh Nương phía ngoài đặt một hương án bằng gỗ, có chiều dài 1,89m, chiều rộng 1,08m, trên hương án đặt bát hương, bình rượu,...Phía trong là hệ thống thờ tự gồm 4 bệ đắp xi măng, mặt lát đá һoa хẻ.

Bệ trên cùng không đặt gì.

Bệ thứ hai đặt long khám bằng gỗ có chiều cao 1,30m, rộng 0,70m, dài 0,80m. Trong long khám đặt tượng Hoàng hậu Nam Tống, cao 1,20m, ngồi trên bệ gỗ.

Bệ thứ ba đặt hai tượng công chúa, tượng cao 0,73m, ngồi trên bệ gỗ. Bệ thứ tư đặt tượng Ngọc Hoàng, tượng cao 0,73m, ngồi trên bệ gỗ.

Gian đầu đốc phía Đông xây bệ xi măng cao 0,97m, rộng 1,10m, dài 1,40m, đặt bộ tượng Ngũ Vị Tôn Ông.

Gian đầu đốc phía Tây xây bệ xi măng cao 0,97m, rộng 1,10m, dài 1,40m, đặt bộ tượng Tứ Vị Chầu Bà.

Nhà Tam Bảo:

Tiền đường:

Ở gian phía Đông xây bệ bằng xi măng cát, bệ cao 0,97m, rộng 1,10m, dài 1,40m, đặt tượng Đức Thánh Hiền bằng gỗ, tượng cao 0,97m, đế cao 0,42m.

Ở gian phía Tây xây bệ bằng xi măng cát, bệ cao 0,97m, rộng 1,10m, dài 1,40m, đặt tượng Đức Ông bằng gỗ, t�����ng cao 0,97m, đế cao 0,42m.

Hậu cung:

Hệ thống thờ tự gồm 3 bệ đắp xi măng mặt lát đá hoa xẻ.

Bệ trên cùng đặt 3 pho tượng Tam thế bằng gỗ, tượng cao 0,80m, bệ tượng cao 0,16m.

Bệ thứ hai đặt tòa Cửu Long.

Bệ thứ ba đặt tượng Phật Bà Quan Âm dạng thiên thủ thiên nhãn.