Tên di sản : Nghè Cung
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : 180/QĐ-UBND
Giới thiệu
Theo các cụ cao niên trong làng trước kia nghề có kiến trúc hình chữ Đinh (J), gồm 5 gian tiền đường và một gian hậu cung nhưng vào những năm 70 của thế kỷ XX nghè bị tháo dỡ chỉ còn lại 5 gian tiền đường. Do nghè Cung nhiều lần được sử dụng làm nơi bán hàng của hợp tác xã và do tác động của thiên nhiên qua thời gian dài nên đã bị xuống cấp nhiều. Đầu năm 2015, để đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng tâm linh của nhân dân trong làng nói riêng và nhân dân trong vùng nói chung, chính quyền địa phương, nhân dân và các nhà hảo tâm đã đóng góp công đức tu sửa lại nghè: tôn cao nền nhà lên 1,8m, xây bổ sung nhà Hậu cung, xây bổ sung 2 trụ biểu trước nhà, xây bổ sung cổng, thay mới một số rui mè...
Nghè Cung có kiến trúc hình chữ Đinh (J), tọa lạc trên khu đất thoáng rộng, xung quanh là khu vực dân cư trù phú lâu đời. Hiện tại không gian nghè được phân bố gồm: cổng, sân, nghề chính nằm trên một mặt bằng, đất đai được khoanh vùng bảo vệ thuộc một phần ô thửa số 1343, diện tích 743,4m2 theo bản đồ địa chính xã Vĩnh Minh, huyện Vĩnh Lộc, đo vẽ năm 2003.
Phía Nam giáp đường liên xã; Phía Bắc giáp chợ Cung; Phía Đông giáp nhà dân; Phía Tây giáp đường liên xã. Từ ngoài vào trong di tích có các công trình sau:
Cổng: cổng nghe nhìn về hướng Nam, được thiết kế theo kiểu mái cong một tầng mái, mái lợp ngói mũi, hai bên có 4 cột nanh. Hai cột giữa cao 4,51m, giữa hai tim cột đứng cách nhau 2,5m tạo thành lối ra vào nghè rộng 1,77m; các cạnh vuông 42cm x 42cm, đỉnh cột đắp nổi 4 con chim phượng lật đang uốn mình, đầu tựa trên cạnh cột, đuôi chụm vào nhau cùng lượn cong tạo hình búp hoa. Hai bên cột giữa là hai bức tường này nối hai cột giữa với hai cột cánh, bức tường có chiều cao 1,8m, rộng 0,30m. Hai cột bên có chiều cao 3,51m, các cạnh vuông 35cm x 35cm, đỉnh mỗi cột đắp 2 con nghê. Cổng có 2 cánh cổng sắt đông mở thuận lợi, mỗi cánh rộng 87cm, cao 4,1m.
Sân: có diện tích chiều dài 13,90m, chiều rộng 14,25m , nền sân được lát bằng gạch bát đỏ có kích thước 30cm x 30cm.
Nhà tiền đường: Tiền đường được dựng theo hướng Nam, từ sân lên đến nhà Tiền đường qua bậc tam cấp dài 7,5m, bậc thứ nhất cao 25cm, rộng 35cm, hai bậc trên cao 15cm, rộng 30cm.
Nhà tiền đường có cấu tạo 5 gian 2 chái, 6 vì kèo gỗ, tường hồi bít đốc, có chiều dài 13,74m, chiều rộng 5,4m, chiều cao từ nền nhà lên thượng lương là 4,7m.
Phía trước nghè, xây cuốn cót 2 gian đầu hồi, được trổ cửa sổ hình chữ Thọ ở hai gian đầu hồi, còn 3 gian giữa để trống.
Phía ngoài sân, hai bên nhà tiền đường có xây hai cột nanh, chất liệu xây bằng gạch, xi măng trát vữa, có chiều cao là 5,51m, cột vuông 4 mặt (42cm x 4), đỉnh cột đắp hình nghệ.
Kích thước các bước gian tính theo chiều ngang: chái đốc Tây rộng 57cm, gian thứ nhất rộng 2,4m; gian thứ hai rộng 2,4m; gian thứ 3 rộng 3m; gian thứ 4 rộng 2,4m; gian thứ 5 rộng 2,4m, chái đốc Đông rộng 57cm.
Kích thước tính theo chiều dọc: từ tường hậu đến cột quân sau là 0,30m; từ cột quân sau đến cột cái là 1,1m; từ cột cái đến cột cái là 2,35m, từ cột cái đến cột quân trước là 1,1m; từ cột quân trước đến tường 0,80m.
Nhà tiền đường có tổng số 24 cột gỗ được bố trí thành 4 hàng chân cột, trong đó có 12 cột cái và 12 cột quân. Kích thước chiều cao cột cái là 3,7m, đường kính cột là 0,34m, chân tảng cột bằng đá vuông 0,37m x 0,37m, cổ bồng có đường kính 0,34m. Cột quân có kích thước chiều cao là 2,9m, đường kính cột là 0,27m, chân tảng vuông 0,30m x 0,30m, cổ bồng có đường kính là 0,27m x 0,27m.
Kết cấu vì kèo: nhà tiền đường gồm 5 gian 2 chái 6 vì kèo gỗ. Bốn vì kèo giữa (vì kèo 2,3,4,5) giống nhau một kiểu thức “giá chiêng, kẻ chuyền”. Bộ khung gỗ này có đặc điểm sau: trên cùng là xà nóc (thượng lương), xà này tỷ lực lên một đấu hình thuyền. Đấu lại tỷ lực lên một con rường ngắn mập cong lên phía trước (giá chiêng). Hai đầu rường lại tiếp tục nằm trên 2 đấu vuông, được nằm gối lên 2 đầu cột trốn. Hai cột trốn đứng trên câu đầu cũng qua hai đấu tương tự. Phần giới hạn bởi hai cột trốn bên, bằng kẻ chuyền, câu đầu ở phía dưới có hình chữ nhật. Phía ngoài 2 cột cái là hệ thống kẻ chuyền ăn mộng vào đầu cột ở trên cùng, kẻ dưới ăn mộng qua họng cột cái, kẻ dưới cùng ăn mộng qua họng cột quân. Phía ngoài kẻ chuyền là hệ thống lá dong được ăn mộng vào kẻ chuyền và họng cột. Trên lá dong được đục lỗ lớn đỡ các hoành tải. Toàn bộ hệ thống được đỡ bởi câu đầu to, ăn mộng vào đầu cột cái nằm trên các kẻ chuyền.
Vì kèo 1 và vì kèo 6 kết cấu kiểu “thượng chồng rường, hạ kẻ chuyền”. Nhìn từ đỉnh nóc xuống là một đấu bát nằm trên một con rướng bụng lợn có nhiệm vụ đỡ thượng lương. Phía dưới là hai đấu trụ được đỡ bởi các đấu dế nằm trên câu đầu. Phía trên câu đầu hai bên hai đấu trụ là hai con rường chồng lên nhau và thu hẹp dần theo kết cấu nóc ngôi nhà được trang trí hình hoa cúc cách điệu. Đỡ các hoành tải là hệ thống kẻ chuyền. Phía dưới câu đầu là 2 đầu nghè. Bây sau ăn mộng vào cột quân hậu, nghé bẩy ăn mộng vào xà lòng, đầu bẩy gác lên tường hậu. Bẩy trước ăn mộng vào cột quân trước. Phía trên là hệ thống ván dong có nhiệm vụ đỡ các hoành tải. Các con rường và bát đấu được chạm nổi hình hoa cúc cách điệu, bức ván mê được chạm nổi hình chữ Thọ có tác dụng tạo cho bộ vì mềm mại hơn. Để liên kết hệ thống cột, câu đầu, trụ đứng là hệ thống kẻ được ăn mộng vào cột quân ở mái trước, sau, kẻ ngồi trên đấu trụ và quá giang, kẻ cong là điểm giữa nối trụ đứng và câu đầu theo cấu trúc dọc. Thứ tự từ trên xuống dưới gồm có hệ thống kẻ ngồi, kẻ cong, cuối cùng là kẻ hiên. Trên các kẻ này là hệ thống lá dong làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải và mái. Ở cấu trúc ngang là hệ thống các xà dọc (gồm xà thượng, xà hạ và thế hoành) liên kết vững chắc cho toàn bộ vì kèo của ngôi nhà.
Ở phía ngoài, mái lợp ngói vẩy, đỉnh nóc đắp hình “mặt hổ phù”, hai kìm nóc là hai bên hình rồng cách điệu; bờ dải xây vuông góc với bờ nóc chạy xuống phía trước, trát vữa hồ tạo thành bờ guột đến mái hiên, bờ giải xây giật cấp đến hai đầu mái hiên được xây hai trụ mái vuông.
Từ nhà Tiền đường vào Hậu cung được xây một cửa kiểu cuốn vòm, có kích thước chiều cao 2,1m, chiều rộng 2,78m, cửa để trống không có cánh.
Hậu Cung: nối liền với nhà tiền đường là hậu cung. Hậu cung có kiến trúc một gian 2 vì kèo gỗ suốt gác trênh, có diện tích chiều dài là 2,78m, chiều rộng là 3,2m, chiều cao từ thượng lương xuống nền nhà là 3,1m.
Bài trí đồ thờ trong di tích:
Nhà Hậu cung: là nơi thờ Cao Sơn Đại Vương. Gian giữa nhà Hậu cung sát tường hậu đặt 1 hương án bằng gỗ. Hương án có chiều cao 1,2m, chiều rộng 0,90m, chiều dài 1,88m. Trên hương án đặt long ngai, bài vị, bát hương, biển bài, ống hương, chân nến, đài nước và mâm bồng. Phía trước đặt một bàn thờ gỗ có kích thước chiều cao 65cm, rộng 60cm, dài 1,82m. Trên bàn thờ đặt 1 mâm bằng gỗ, 1 mâm ống sứ, 1 lọ hoa.