Tên di sản : Lăng quốc thái mẫu Trịnh Thị Ngọc Lung
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Di tích kiến trúc nghệ thuật
Sô quyết định : Số 4174/QĐ-UBND
Giới thiệu
Khu di tích lăng mộ Trịnh Thị Ngọc Lung nằm ở bên bờ phía Nam sông Chu, quay mặt về hướng Nam. Ở đây rất thuận tiện về giao thông thủy bộ, vì thế mà khi xây dựng lăng mộ này, những hiện vật bằng đá có khối lượng lớn được vận chuyển từ nơi khác đến cũng dễ dàng. Giờ đây, khu vực này vẫn còn nhiều mặt thuận lợi trong việc giao lưu kinh tế - văn hóa với các vùng xung quanh. Về phía Nam khu di tích là sông Nông Giang chảy từ Bái Thượng xuống, con sông được đào dưới thời Pháp thuộc. Bên hữu ngạn sông là một cánh đồng rộng dài, chạy sát đến núi Chũ (thuộc nông trường Sao Vàng – xã Xuân Phú). Núi Chũ từ đây chạy xuống đồng bằng nhập vào Núi Nưa thuộc hai huyện Nông Cống và Triệu Sơn. Đây cũng là vùng dân cư đông đúc được tồn tại qua mấy nghìn năm lịch sử cho đến ngày nay như xã Thọ Diên, Thọ Lâm, Yên Thắng, Xuân Phú. Trong cuộc kháng chiến chống minh, vùng đất này đã từng là hậu phương trực tiếp và quan trọng của căn cứ Lam Sơn.
Có thể nói: địa điểm xây dựng lăng mộ ở làng Thịnh Mỹ nói riêng là quê hương của bà Hoàng Thái Hậu và Thanh Hóa nói chung là quê hương của các chúa Trịnh mà còn là nơi có cảnh quan thiên nhiên đẹp đẽ và hùng vĩ.
Hiện trạng của khu di tích hiện nay có quy mô khá lớn, nhưng do những tác động từ nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan trong khu vực di tích, nên diện mạo của nó đã bị thay đổi nhiều. Đó là những thất thiệt lớn trong việc đánh giá giá trị nghệ thuật của nó. Tuy nhiên, giá trị lịch sử lớn lao vẫn là cái quý giá hơn cả, đó là sự tồn tại và bảo tồn những tác phẩm điệu khắc đá qua hàng mấy trăm năm lịch sử còn lại đến ngày nay.
Về quy mô cấu trúc: Toàn bộ khu vực lăng mộ hiện tại được phân bố trên một diện tích đất đai là 4.600m2 bao gồm: Cổng lăng và lăng mộ. Qua khảo sát bước đầu, ta thấy khu vực lăng này được người đời sau làm thay đổi một cách cơ bản vị trí sắp xếp những hiện vật trong lăng. Nhìn trên tổng thể hiện nay ta chỉ còn nhận thấy được khu vực chính của lăng. Có lẽ vòng ngoài lăng đã bị đào bới và vật liệu đượcc mang đi nơi khác. Theo nguồn tài liệu từ địa phương thì toàn bộ khu vực lăng trước đây còn rộng lớn hơn nhiều.
Như vậy, về quy mô cấu trúc lăng Trịnh Thị Ngọc Lung thì đây là một lăng mộ có diện tích lớn, những hiện vật bằng đá còn lại ở khu vực này là những tác phẩm nghệ thuật quý hiếm, thu hút nhiều khả năng nghệ thuật đương thời. Đó cũng là giá trị lớn của khu di tích.
Về nghệ thuật kiến trúc: Những dấu vết hiện còn, không cho phép ta khẳng định một cách chắc chắn quy mô kiến trúc của khu di tích lăng Trịnh Thị Ngọc Lung. Có nghĩa là toàn bộ khu vực thành ngoại, thành nội bao quanh khu vực không còn dấu vết gì đáng kể.
Hiện tại chí nhìn thấy được ở phía trước còn lại cổng lăng, sân lăng và chính lăng. Tuy nhiên những hiện vật bố trí trong khu vực lăng cũng đã bị người đời sau di chuyển và thay đổi vị trí một cách cơ bản, vì thế nên việc định vị mặt bằng cho khu vực lăng cũng là một việc khó khăn, cần thiết phải có một sự khảo sát cụ thể trên bề mặt của khu di tích. Ở đây cũng phải thấy là toàn bộ kiến trúc khu vực lăng được tạo tác hoàn toàn bằng đá phiến, với những hiện vật còn lại cho biết rõ điều đó.
Phần kiến trúc bị hủy hoại chủ yếu là khu vực thành ngoại. Ở khu vực lăng mộ này, không biết có xây thêm một khu nhà thờ có mái che nào nữa không, có hiện nay chưa xác định được?
Có thể về bề mặt kiến trúc còn phải được xác định thêm. Riêng trên địa bàn Thanh Hóa thì ở Vĩnh Lộc, Yên Định, Thọ Xuân là những nơi tồn tại loại hình kiến trúc lăng mộ của các bà Phi trong thế kỉ 16,17,18, hầu hết các dấu vết kiến trúc cũ đều bị hủy hoại. Do đó việc khảo sát một cách toàn diện, đầy đủ về loại hình lăng mộ của các bà Phi này cũng là điều cần thiết. Dù sao, thì những gì còn lại ở khu di tích lăng mộ Trịnh Thị Ngọc Lung, nhất là những hiện vật bằng đá là những tác phẩm nghệ thuật có giá trị lớn.
Hiện vật chạm khắc đá còn lại gồm:
Bia “Hậu đức cung bi kí”, nói về thời gian khởi công xây dựng lăng, thân thế sự nghiệp của Trịnh Thị Ngọc Lung trong thời gian ở triều chính.
Bia do Đông Các Đại học sĩ – bồi tụng sử bộ Tả Thị Lan – Nguyễn Viết Thứ soạn.
Hình dáng bia vuông cạnh cả bốn mặt có mái che hình chóp trên đỉnh có núm theo kiểu dáng kiệu long ngai, được đúc trong một khối đá nguyên, được đặt trên bệ bia cũng có hình vuông dật ba cấp từ thấp lên cao. Bia được viết chữ cả bốn mặt.
Hai chó đá: ở tư thế ngồi xổm, miệng mím, cổ được chạm nổi vòng đeo nhạc.
Hai nghê đá ở tư thế ngồi xổm, miệng há vừa phải, trên mình nghê được chạm hoa văn hình mây xoắn, sóng nước và mây lửa.
Sập đá: Hình vuông, được chạm khắc theo kiểu chân quỳ. Mặt sập được chạm hình lục giác liền nhau. Bốn mặt được vo tròn cạnh. Đế sập tứ diện được chạm nổi hình rồng cuộn tròn trong mây lửa và lá cúc cách điệu.
Hương án: được tạo các trên một khối đá nguyên có dáng hình trụ. Có thể thấy ở hương án này là trên bề mặt tứ diện được chạm khắc dầy đặc nhiều kiểu loại hoa văn khác nhau bao gồm: rồng, chim, mây lửa…chuyển tải nhiều nội dung về triết lí cuộc sống.
Thành bậc cổng lăng: là hình hai con sóc (sấu), được chạm nổi trên thành bậc trong tư thế đang lao chạy về phía nhau, bất chợt như thu chân, nghiền mình lại, thân sấu đuôi dài. Mồm má, răng, mũi, mắt, bờm ngọc, dáng khỏe, thân phủ kín hoa tròn cánh xoắn, văn dấu hỏi, đuôi to lượn sóng, cổ đeo nhạc.
Hai miếu thờ: mẫu nghi thiên hạ (Liễu Hạnh) và mẫu thánh nhân đầu. Có lẽ đây là hai miếu thờ được người đời sau mới dựng thêm. Mặc trước của hai miếu thờ được chạm khắc khá công phu theo hình lá để biến thể ở cạnh. Phía trên cùng bề mặt rồng chầu mặt nguyệt. Hai bên cửa chính được chạm nổi hình hạc đứng trên lưng rửa. Phía dưới cùng chân miếu là mặt hổ phù. Toàn bộ miếu này được đặt trên bệ xây gạch và vôi vữa, dật hai cấp.
Ngoài những hiện vật với giá trị nghệ thuật cao còn được bảo quản khá nguyên vẹn ở trên, còn có một số cột đá, máng đá trong cấu trúc lăng mộ trước kia cũng được chạm khắc hoa văn khá tinh xảo và đẹp đẽ.
Các hiện vật có trong di tích:
Khu di tích lăng mộ Trịnh Thị Ngọc Lung còn lưu giữ được nhiều hiện vật có giá trị mang tính nghệ thuật cao gồm:
Một tấm bia đá “Hậu đức cung bi kí”
Hai chó đá
Hai nghê đá
Một sập đá
Một hương án đá
Ngoài ra, khu di tích còn có một số hiện vật như bát hương đá, bát hương gốm, một số cột đá hình lục lăng có giá trị nghệ thuật cao.