Tên di sản : Hoa Thương Hội Quán

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : Số 4826/QĐ-UBND

Giới thiệu

Hoa Thương Hội Quán là một công trình kiến trúc, bao gồm các hạng mục sau: Tam Quan, Tiền Sảnh, Tháp Nghinh Phong, Trung đường và Hậu cung.

Tam Quan: Ngày nay cửa lớn đã bị phá huỷ, nhưng dấu tích còn lại và theo lời kể của cụ Trần Bảo An, ông Nguyễn Hữu Chúc và cụ Lê Đức Nghi, cụ Nguyễn Trọng Hữu thì cửa chính có kiến trúc kiểu vòm cuốn, phía trên là khuông có gờ hình chữ nhật trong đó đắp nổi chữ Hoa Thương Hội Quán bằng chữ Hán. Bên trên khuông chữ được cấu trúc thành hai mái và được lợp ngói ống theo lối âm dương, trên đỉnh mái (đậy bờ) được đắp hình lưỡng long chầu nguyệt, hai bên tường vì cấu trúc theo kiểu giả sơn. Hai cửa nhỏ hai bên đối xứng nhau qua cửa lớn, gọi là Pháp Lôi và Pháp Vũ. Trên thực tế, Pháp Lôi đã bị đổ nát không còn dấu tích (trên đất đó người ta đã xây nhà). Pháp Vũ còn tương đối nguyên vẹn, nó có chiều cao 2,4m; chiều rộng 1,1m, khung cửa được làm bằng đá nguyên khối, hình chữ nhật được chém cạnh ở hai góc phía trên, độ dày của khung cửa là 35cm. Khung cửa được chạm trổ đường gờ chỉ (vạch) sóng nước. Bên trên là khuông nhật có đắp gờ, trong đó đắp nổi chữ Pháp Vũ. Trên cùng là 2 mái cũng được lợp bằng ngói ống theo lối âm dương, phía đầu ống được bịt bằng nắp tròn chất liệu bằng sứ tráng men xanh màu ngọc bích, nổi lên hình bông hoa trông rất đẹp. Bờ của mái được đắp phù điêu, vì bị gãy mất phần đầu nên không rõ là hình hổ phù hay rồng chầu mặt nguyệt.

Qua tam quan là đến Hòn non bộ được đắp nổi lên mặt nước, non bộ được đắp hình tượng cá chép vượt vũ môn (hiện nay không còn dấu tích).

Qua non bộ là đến Sảnh đường: bước lên nhà Sảnh đường là 3 bậc (tam cấp) đá lan giai. Đây là một ngôi nhà hai mái nhưng không có tường, phía trước và sau nhà để trống, hai tường đầu hồi chính là hai giải vũ, với 4 cột đá được nối với nhau bởi 4 xà bằng đá, hiện nay vẫn còn (bây giờ là chỗ nhà bán sơn tường), mái đã bị hư hỏng hoàn toàn, hiện tại người ta đã làm nhà để bán hàng ở phần mái phía trước, còn mái phía sau chính là phòng bảo vệ của Nhà xuất bản Thanh Hoá hiện nay, trong đó có hai tấm bia được xây nối thành bức tường ngăn giữa quầy tạp hoá với phòng bảo vệ. Hai tấm bia: Bia thứ nhất có kích thước 197cm, rộng 119cm, trên đó có khắc chữ Hán. Trên bia ghi “Trùng Kiến Hoa Thương Hội Quán bi ký viết theo kiểu chữ lệ (Bia ghi chép về việc trùng tu xây dựng Hoa Thương Hội Quán). Lòng bia được khắc 18 dòng, mỗi dòng 24 chữ, khoảng 450 chữ. Bia này có niên hiệu Quang Tự thứ 24, tháng trọng đông (1898). Tấm bia thứ hai có kích thước giống tấm bia thứ nhất, trên bia đề “Tổn đề phương danh vĩnh lại bất hủ” (Bia ghi chép tên những người có lòng hảo tâm công đức cho việc trùng tu Hội Quán), trong đó có ông Trần Hữu Tích là ông nội của cụ Trần Bảo An (đã giới thiệu ở trên). Bia này chữ nhỏ, đã bị mờ nhiều, niên đại giống bia thứ nhất.

Sau sảnh đường là đến Tháp Nghinh Phong: Được tạo nên bởi 4 cây gỗ, nối với nhau bằng 4 cái xà gỗ lớn tạo thành khung hình vuông với kiểu kiến trúc Tháp 4 mái, hai tầng. Hiện nay không còn dấu tích của mái, mà chỉ còn khung gỗ và đá kê chân cột. Đá kê chân cột có hình vuông, mỗi cạnh 45cm, phía trên là hình trụ tròn có khắc vạch, đường kính là 120cm. Cột gỗ đã bị mối mọt nhiều, đặc biệt là ở hai cây phía sau, cột gỗ có đường kính 115cm, cao 5m. Ở tháp này, phía trước và sau không có tường, hai mái bên trái và phải của Tháp được cuốn cong trờm lên hai mái của hai giải vũ hai bên, mái trước cuốn trộm trên mái của nhà sảnh đường, mái sau thì cuốn trờm lên mái của nhà trung đường, khoảng cách giữa các mái của giải vũ và mái của nhà sảnh đường, trung đường với mái của Tháp Nghinh Phong được bịt kín và có đường ống rãnh đổ ra bên ngoài để tránh cho nước mưa không dội vào nhà. Giữa mái tầng dưới với mái tầng trên của tháp cách nhau một khoảng trống, tuy lên trên mái của tháp nhỏ hơn, song nó được cấu tạo chồng lên mái dưới, vì thế vừa đón được ánh sáng và gió trời cho toàn bộ công trình lại tránh được nước mưa dội vào tháp, vì thế được gọi là Tháp nghinh phong. Bốn cái xà gỗ còn đó nhưng đã có dấu hiệu của mối mọt và bị nứt vì mưa nắng, trên xà vẫn còn những cái đinh lớn đóng thành đôi song song về vị trí và khoảng cách, cho ta biết trước đây người ta dùng để treo hoành phi, câu đối...Hiện nay người ta đã xây nối liền hai cột trước của Tháp thành bức tường hậu của các cửa hàng và phòng bảo vệ. Hai cột sau cũng được xây nối với nhau thành một bức tường để lợp ngói Brô xi măng làm nhà để xe.

Nhà Trung Đường: Đây là ngôi nhà 3 gian, gian giữa rộng hơn hai gian bên, từ Tháp Nghinh Phong bước lên gian giữa nhà Trung đường là bậc thềm tam cấp, hai gian bên thì chỉ có hai bậc, tất cả được lát bằng đá Lan giai. Chiều dài của mỗi bậc thêm của gian giữa là 4,16m, rộng 35cm, trên mặt đá được khắc vân (gờ) để đi không bị trơn, hai bên lan can của bậc làm cao hơn bề mặt và được uốn lượn làn sóng, tạo hình tròn, bề mặt có khắc vạch, từ tâm điểm toả ra xung quanh, giống như các tia của mặt trời. Nhà Trung Đường được cấu tạo bởi hai hàng cột gồm 4 cây cột gỗ. Chiều cao của mỗi cột là 5,2m, đường kính 115cm, dưới chân được kê bằng đá tảng, chân tảng là hình vuông, mỗi cạnh là 45cm, cao 54cm, phía trên là hình trụ tròn hình giống như cái lộc bình, chỗ phình to nhất có đường kính 170cm, cột nhà đã bị mối mọt hư hại nhiều, mỗi hàng cột được nối với nhau bởi một vì kèo có cấu trúc theo lối “chồng rường giả thư”, vì kèo bên phải về hình dáng còn tương đối nguyên vẹn song đã có dấu hiệu của mối mọt. Vì kèo bên trái đã bị hư hỏng, phần mái thì rui, mè, thượng lương bị gãy hỏng gần hết, tường nhà bị đổ vỡ, nền nhà chứa đầy rác thải, gạch ngói vụn và gỗ mục nát. Từ hiện trạng cho thấy ngôi nhà này có cấu trúc tương đối giống với nhà Hậu cung, nhà có hai mái, mái trước cao hơn mái sau, mái trước được cấu tạo thành hai phần, phần mái và hiên. Hiên nhà này có kết cấu rất đặc biệt, từ hàng cột trước của nhà Trung đường là các xà đùi được chạm khắc hoa văn uốn khúc rất tinh xảo chạy ra gác đầu vào cột sau của Tháp Nghinh Phong, có nhiệm vụ đỡ các đòn tay. Các rui bằng gỗ được xẻ cong thể hiện kỹ thuật khéo léo, tạo cho phần hiên có kiến trúc vòm cuốn (vỏ cua) rất đẹp. Như vậy, hàng cột sau của Tháp Nghinh Phong làm hai niệm vụ, vừa đỡ mái của Tháp ở phần trên, còn phía dưới lại đỡ mái hiên của nhà Trung đường. Các xà của nhà Trung đường cũng có những cái đinh lớn đóng ở các vị trí song song để treo Đại tự, câu đối, hoành phi...Những mẩu gỗ hiện còn ở dưới nền của nhà Trung đường cho chúng ta biết: bức Trướng bằng gỗ được sơn son và chạm khắc nổi hình cây hoa mai, xung quanh khuông được làm thành gờ (khuông hộp) rộng khoảng 5cm, được chạm khắc hoa văn nổi rất tinh xảo hình cây cúc dây. Trong lòng bức trướng được khắc chữ Hán nhưng đã bị mờ. Cũng có những mảnh gỗ còn lại, trên đó chạm khắc hình cái lộc bình có cắm các cành hoa cúc rất tinh xảo thể hiện tài năng kiệt xuất của các nghệ nhân làm ra chúng. Những mẩu gỗ của Thượng lương rơi xuống cho chúng ta thấy ở trên đó các chữ Hán được mạ vàng (sơn son thiếp vàng).

Nhà Trung đường trước đây là nơi trung tâm để người Hoa Kiều hội họp, giao lưu và đây cũng chính là nơi thờ Quan công - Quan Vân Trường. 

Mặt sau tường hậu của nhà Trung đường được đắp gờ nổi lên là chữ Thọ, có hai câu đối hai bên, nhiều chữ đã bị mờ do hồ trát bị bong và rêu phủ kín. Mái nhà được hai bức tường đốc (cũng là tường của hai giải vũ vì nhà thông với giải vũ) đỡ lấy, trên đây bờ được đắp cuốn theo lối giả sơn.

Trong cùng là Hậu cung. Đây cũng là một ngôi nhà 3 gian, gian giữa rộng hơn hai gian bên, có hai hàng cột gồm 4 cột gỗ phía trong và 2 cột đá phía ngoài, được cấu trúc thành hai phần là lòng nhà và hiên. Phía trước có một cái sân nhỏ.

Sân của Hậu cung có kích thước 4,7m x 3,6m, một mặt giáp tường sau của nhà Trung đường, một mặt giáp hiên của nhà Hậu cung, còn hai mặt bên là giáp hai giải vũ, từ kiểu kiến trúc này tạo ra cái sân để đón ánh sáng và gió trời, song nó lại được che mát bởi bốn bên có mái nhà và khi trời lạnh cũng có thể ra sân sưởi nắng ấm vì gió không quá lớn, đồng thời cũng tạo cho nhà Hậu cung và hai giải vũ vừa có ánh sáng lại vừa có khí trời để điều hoà âm dương. Chính vì thế mà người Trung Hoa coi cái sân này như là cái “giếng trời”. Bước lên thềm Hậu cung, ở gian giữa là 2 bậc lát bằng đá lan giai: bậc dưới dài 3m, rộng 30cm, tảng dày 13cm; bậc trên dài 2,32m, rộng 45cm, dày 18cm. Hai bậc đều có vạch hoa văn và cuốn tròn ở lan can. Nền nhà được lát chéo bằng gạch bát (24x24), nhiều chỗ đã bị hư hỏng.

Hiện trạng phần gỗ của Hậu cung: khung nhà còn tương đối nguyên vẹn, tất cả được làm bằng gỗ lim (trừ 2 cột đá và đá kê chân tảng). Bốn cột gỗ và hai cột đá đều được kê bằng đá kê chân tảng. Chân tảng kê cột đá: phía dưới đế là hình vuông có cạnh 45cm x 45cm, chiều cao 54cm. Cột đá cao 4m, cạnh 25cm x 25cm. Bốn cột gỗ có kích thước bằng nhau: cột cao 5,2m, đường kính 115cm; đá kê chân là hình vuông có cạnh 54cm x 54cm, bên trên là hình trụ tròn hình cái lộc bình, đường kính chỗ to nhất là 170cm; cao 54cm. Khoảng cách từ cột đá đến cột gỗ là 1,92m; từ cột gỗ ngoài vào cột trong là 5,45m; từ cột sau đến tường hậu là 2,1m. Khoảng cách từ cột bên trái sang cột bên phải là 4,45m; từ cột đến tường vỉ là 2,9m. Như vậy, Hậu cung có chiều ngang là 10,4m tính từ tường vỉ bên này sang bên kia; chiều dọc ngôi nhà (tính từ hiên đến trường hậu) là 9,6m; từ nền nhà đến thượng lương 6,8m. Lòng nhà gồm 4 cột gỗ được nối với nhau bằng hai vì kèo có cấu trúc kiểu “chồng rường giả thử”. Phần hiên tính từ cột gỗ là các xà đùi được chạm trổ uốn khúc chạy ra gác đầu trên cột đá để tạo thành mái hiên, giống như nhà Trung đường, hiên ở đây cũng được cấu trúc kiểu vòm cuốn (vỏ cua). Liên kết các gian với nhau là hệ thống các ống muống gồm các đòn tay nằm dọc. Mái nhà cũng được lợp ngói ống theo lối âm dương, phần đầu của ống ngói được bịt bằng sứ men xanh ngọc bích, nổi lên hình hoa lá trông rất đẹp. Trên đường tàu của mái hiên được đính các lèo gỗ chạm khắc hoa văn tinh xảo. Đỉnh mái là đậy bờ được đắp hình “lưỡng long chầu nhật” (hiện nay đã bị phá mất). Tường nhà bị nứt, hồ trát trong và ngoài đều bị tróc hết để lộ lớp tường gạch đã bị rêu phong, hai đầu hồi đắp chắn mái kiểu giả sơn.

Trong Hậu cung, trước đây có nhiều tượng nhưng qua thời gian không có người bảo quản nên đã mất hết. Hiện tại chỉ còn 3 ban thờ và một cái bát hương bằng đá. Ban thờ đặt ở khoảng trống từ cột trong cùng đến trường hậu, 3 ban ở 3 gian. Ban giữa có ba bệ: bệ dưới cùng dài 2,5m, rộng 1,2m, cao 1,1m; bệ thứ hai dài 1,7m, rộng 74cm, cao 55cm; bệ thứ ba dài 1,7m, rộng 48cm, cao 23cm. Hai ban bên đối xứng qua ban giữa, mỗi ban có một bệ dài 1,95m, rộng 98cm, cao 113cm, trên mặt được lát bằng gạch bát, phía dưới được ốp bằng gạch chỉ.

Nối dọc các hạng mục từ Tam quan vào đến Hậu cung là hai giải vũ, thông qua Tháp nghinh phong vào nhà Trung đường bằng hai khung cửa của hai gian bên rồi xuyên qua tường hậu của Trung đường vào đến Hậu cung. Tường ngoài của giải Vũ bên phải (tính từ ngoài vào) là một bức tường liền, kéo dài từ Tam quan đến Hậu cung, không có cửa ngách. Còn tường của giải Vũ bên trái có 3 cửa ngách, một cửa đi vào Tiền sảnh chỗ tấm bia (bây giờ là phòng bảo vệ), một cửa đi vào chỗ tiếp giáp giữa Tháp nghinh phong và nhà Trung đường (bây giờ là chỗ để xe), cửa trong cùng vào khoảng giữa của giải vũ từ Trung đường đến Hậu cung. Các cửa này đều giống nhau: cao 2,16m, rộng 48cm; ở dưới lát đá lan giai, trên ốp khung gỗ, tường dày 30cm, có cánh cửa mở vào phía trong tạo cho cả công trình kiến trúc của Hoa Thương Hội Quán vừa có hệ thống mở (vì các hạng mục chính đều không có cửa), lại vừa khép kín (vì nếu cánh cửa Tam quan và 3 cửa ngách được đóng lại thì “nội bất xuất ngoại bất nhập”). Mái của dải vũ có cấu trúc giống như hiện của hai nhà Trung đường và Hậu cung. Để đỡ mái của giải vũ là 4 cột gỗ được xẻ mỏng hình chữ nhật trông rất thanh thoát, có nhiệm vụ đỡ lấy ống muống tức là 4 đòn tay nằm dọc suốt cả giải vũ. Trên đường tàu của hai bên giải vũ cũng được đính những lèo gỗ giống như đường tàu của hiên nhà.

Nhìn chung, Hoa Thương Hội Quán là một công trình kiến trúc nghệ thuật đẹp và độc đáo ở Xứ Thanh. Công trình được xây dựng gồm một khối lượng gỗ lớn kết hợp với các chất liệu gạch, ngói ống, đá, sứ vv ... với kỹ thuật tinh xảo mang phong cách Trung Hoa. Nó lại được xây dựng trên một địa thế bằng phẳng rộng rãi, nằm ở trung tâm của trấn lỵ Thanh Hoá trước đây và là trung tâm của Thành phố Thanh Hoá ngày nay, kết hợp được cả thuyết phong thuỷ và tự thuỷ và có thế “ Rồng cuốn hổ chầu”. Toàn bộ hệ thống công trình của Hoa Thương Hội Quán được kiến trúc theo thuật phong thuỷ của người Trung Hoa, đó là các kiến trúc theo “Ngũ hành âm dương” (Ngũ hành gồm 5 hạng mục: Tam quan; Tiền sảnh; Tháp nghinh phong, Trung đường và Hậu cung; Âm dương: có tháp đón nắng gió trời, có bể nước và hòn non bộ, pháp vũ và pháp lôi, đậy bờ đắp giả sơn, sân được xem là giếng trời...tất cả nhằm điều hoà âm dương, tạo cho Hội Quán vừa thoáng mát về mùa hè và ấm áp về mùa đông). Ngoài ra Hội Quán còn được xây dựng theo lối kết cấu kiến trúc “tam môn tứ trự”, đó là Tam quan, ba cửa ngách và cứ 4 cột thì tạo thành một kết cấu kiến trúc đứng độc lập.

Nhìn ra xa ta thấy: Hoa Thương Hội Quán, phía trước mặt nhìn ra sông cầu Cốc, đây là nơi tụ thuỷ của 3 con sông (phía bên phải là sông nhà Lê chảy qua Bố Vệ đến Lai Thành thì hoà vào nước sông Cốc, phía bên trái thì có sông cầu Sâng gặp sông Cầu Cốc ở cầu Bốn Voi). Còn phía sau lưng thì tựa vào thế núi Nhồi (Đông Sơn). Trước mặt nhìn về nguồn nước, nơi khởi thuỷ của cuộc sống con người, nơi phát sinh ra sự sống, mong muốn làm ăn phát đạt, giàu có như thuỷ triều lên, sau lưng lại tựa vào thế núi vững chãi, mong muốn cuộc sống an lành sung túc.

Các hiện vật trong di tích:

Trong hậu cung có 3 bát hương, một bát hương bằng đá cao 29cm, đường kính miệng 22cm, có hoa văn trang trí, hai bên có gờ nổi lên hình hai mặt hổ phù.

Hiện nay, tại nhà để xe của thư viện tỉnh Thanh Hoá còn có một vài bức Đại tự, câu đối. Trong đó có 2 tấm có chiều rộng 60cm, dài 3m; 1 tấm rộng 50 cm, dài 3,5m; 1 tấm gỗ cong (dùng để ốp vào cột) dài 3,5m và 1 tấm gỗ rộng 40cm, dài 3,5m. Nhìn chung, trên các mảnh gỗ đó được khắc chữ Hán nhưng bị mất một phần hoặc bị mờ nên không rõ nội dung trên đó. Chỉ còn một bức Đại tự có tên là Nam Hải Ân Ba là còn khá rõ.