Tên di sản : Đình Xuân Áng

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : Số 3009/QĐ - UBND

Giới thiệu

Đình làng Xuân Áng được xây dựng trên khu đất rộng, thoáng, cao ráo, giữa khu vực cư trú của dân làng, mặt quay về hướng Đông Nam. Phía trước đình là khoảng sân rộng, xa xa là dãy núi voi, phía đông có dãy núi Ngư Ngọ chiếm ngữ, kề cận với Thành Nhà Hồ di sản thế giới. Làng Xuân Áng từ xưa đến nay lấy làm tự hào khi chọn ngôi đình làng của mình với vị thế cảnh quan tuân theo nguyên tắc địa lý phong thủy.

Cổng đình: Trước kia cổng đình xây dựng theo hướng Đông, hướng chính của đình cao lớn, bề thế gồm 2 cổng phụ và một cổng chính, có hai cột nanh hai bên theo kiểu cổng tứ trụ; Hai trụ gắn hình con nghê. Hiện tại cổng đình đã bị thay đổi hoàn toàn bằng một cổng mới ở hướng Nam tiếp giáp với đường làng và sát tường rào. Cổng mới xây hai cột nanh, khoảng cách của từ hai cột nanh rộng 3,5m, hai cánh cửa sắt đóng mở. Ngoài cổng đình xưa kia còn có ao rộng thả sen, nay đã bị san lấp và chia đất cho nhà dân ở.

Sân đình: có chiều dài 40m, chiều rộng 17m, được lát gạch bát màu đỏ, liền kề sân là hệ thống tường rào bao quanh.

Nhà Tiền đường: nhà Tiền đường được cấu tạo 5 gian, 2 chái xép, liền kề với nhà Tiền đường là hai nhà Tả vu và Hữu vu.

Ở phía trước đình ở hai gian xép và hai gian đầu hồi được xây bịt, trổ hai cửa sổ ở phía trước, còn lại 3 gian giữa để trống được bố trí theo nguyên tắc đăng đối.

Kiến trúc bên trong đình có chiều dài 19,8m, chiều rộng 7,2m, diện tích 142,5m², 5 gian, 6 vì kèo gỗ kích thước của các gian được thể hiện cân đối cụ thể: gian xép: 0,5m, gian thứ nhất rộng: 2,45m, gian thứ hai rộng: 2,45m, gian thứ ba rộng: 3m, gian thứ 4 rộng: 2,45m, gian thứ 5 rộng: 2,45m, tường hồi gian xép phía bắc rộng: 0,80m.

Toàn bộ đình có 36 cột: (8 cột cái, 12 cột quân, 12 cột con, 4 cột hiên). Hàng cột hiên xây bằng gạch; cột cái có chiều cao 3,85m, đường kính cột 0,74m, chân tảng 0,40 x 0,40m. Cột quân có chiều cao 3,15m, đường kính cột 0,60m. Cột con có chiều cao 2,4m, chu vi cột 0,55m. Cột hiên cao 2,27m, xây gạch 22,0 x 22,0. Chiều cao của ngôi đình từ Thượng lương đến mặt nền nhà 4,45m.

Kết cấu vì kèo: Đình gồm 5 gian 6 vì kèo, đối xứng nhau: gian đầu đối xứng gian cuối, vì 1 đối xứng vì 6, vì 6 đối xứng vì 5, vì 3 đối xứng vì 2.

Ở ngôi đình này vì 1, vì 2, vì 5, vì 6 là hai vì cấu tạo trốn cột cái để tạo không gian phía trong cộng và được cấu tạo rất đơn giản kiểu giá chiêng, kẻ chuyền. Từ giọt gianh lên nóc Thượng lương, các vì kèo được cấu trúc gồm các hệ thống: câu đầu nối với hai cột cái, xà lòng ăn mộng qua hai cột cái (phía trước, sau) ăn mộng vào hai đầu cột quân, hệ thống kẻ bẩy mái trước và mái sau ăn mộng vào cột quân, mõm kẻ và nghè bẩy sau nằm dưới xà lòng. Để đỡ các hoành tải (theo thứ tự từ dưới lên trên) gồm 6 lá dong nằm trên các đầu kẻ bẩy, các kẻ chuyền được nối liên kết qua hệ thống mộng én, cột quân, cột cái lên nóc Thượng lương. Đặc biệt, ở các vì kèo này câu đầu thay quá giang ở các vì kèo, hệ thống trụ trốn và rường bụng lợn (hay còn gọi là quả bắp), kèo làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải.

Kết cấu vì kèo ở gian giữa (vì 3, vì 4) giống nhau hoàn toàn về kiểu liên kết, chủ yếu là theo lối “chồng rường kẻ bẩy”. Nhìn vì kèo từ ngoài hiên vào chúng ta thấy từ cột quân đến cột hiện thực chất là một bầy hiên, nhưng cả hai đều có cột đỡ nên mang hình thức kẻ hiên; bẩy hiên này trực tiếp làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải ở phía trên. Còn bẩy hiện ở đầu cột hiên có thêm chức năng nữa là đỡ tàu kết cấu mái chạy suốt chiều dài mái ngói. Phần nối giữa cột cái và cột quân ở phía trong xà lòng là hệ thống kẻ chuyền được đỡ bởi xà nách, hệ thống mái, đầu xà nách ăn mộng vào 1/3 thân cột cái và đầu xà cột quân. Từ cột cái đến Thượng lương được kết cấu kiểu con so chồng rường giá chiêng; các con rường chồng lên nhau nhưng tỷ lệ ngắn và thu hẹp lại dần theo kết cấu mái. Nó được đỡ bằng những đấu trụ vuông vắn từ thân của những trụ đứng này là những con rường ngang được ăn mộng vào trụ đứng nằm trên những đấu vuông có nhiệm vụ đỡ hoành tải cả hai con rường ở mái trước, mái sau, để nối hai trụ đứng này là một con rường dài nằm trên đầu hai trụ đứng vừa làm nhiệm vụ đỡ hoành tải ở cả mái trước, sau, vừa làm nhiệm vụ nối hai trụ với nhau. Ở trên con rường dài này là con rường bụng lợn nằm úp ngược cũng có nhiệm vụ đỡ hoành tải, phía trên cùng là bát đấu nằm trên con rường bụng lợn đỡ đấu trụ để đỡ Thượng lương.

Bộ khung gỗ được cấu trúc bởi các cấu kiện như hệ thống cột, cột lớn, cột con, cột quân, câu đầu, xà nách, kẻ chuyền, kẻ bẩy tạo nên một kết cấu vững chắc. Kết cấu kiến trúc được tuân thủ một quy định đăng đối, tạo nên sự liên kết của toàn bộ công trình. Hoành tải, rui mè bằng luồng, xà thượng, xà hạ, xà thế hoành đều làm bằng gỗ. Toàn bộ khung gỗ của đình làm bằng gỗ tự thiết; phía ngoài, bờ dải, bờ nóc xây vuông góc chạy suốt bờ mái được trát vữa.

Hậu cung:

Nhà Hậu cung có chiều dài 6,39m; chiều rộng 3,4m ; hiên rộng 1m, diện tích 21,7m², hiện có 2 cột gạch ở 2 vì, cột hiên cao 1,82m, xây vuông 22m x 22m.

Nhà Hậu cung gồm 3 gian, gian thứ nhất 2m, gian thứ hai là 2,3m, gian thứ 3,2m. Nhà có 3 chuông cửa: 2 chuông cửa phụ cao 1,77m, rộng 0,6m, một chuông cửa chính gồm 2 cánh cửa cao 1,77m, mỗi cánh rộng 1,1m, cửa đóng bằng gỗ, cửa bức bàn đóng mở thuận lợi.

Nhà có 4 vì kèo gỗ: vì 1 và vì 3 đứng gác tường hồi, vì 2 và vì 3 gồm 1 hàng cột cái sau, cột cao 3,8m, đường kính 0,35m, kết cấu kiến trúc của vì kèo đơn giản, hệ thống kèo suốt chạy từ Thượng lương mái trước đến tàu mái hiên. Hệ thống kèo suốt mái sau chạy từ thượng lương xuyên qua đầu trụ đứng xuyên tiếp đầu cột cái sau qua tường hậu, kèo suốt này được định vị các đỉnh đặt đòn tay. Hai trụ đứng được nối với nhau bởi thanh ngang và hệ thống xà thượng, xà hạ có nhiệm vụ liên kết các vì với nhau đỡ phần mái. Trên xà là hệ thống đòn tay.

Phần dưới xà lòng ở phía dưới Quá giang có kẻ sau mõm nghé chui qua họng cột cái đỡ Quá giang. Tất cả xà hạ, xà thượng, xà thế hoành, bát đấu, đấu trụ đều được bào trơn đóng bén không chạm khắc hoa văn gì, đòn tay, rui mè bằng luồng, mái lợp ngói mũi hài, nền lát gạch bát màu đỏ 30cm x 30cm.

Nghệ thuật trang trí: ở ngôi đình này ngoài kết cấu kiến trúc thì nghệ thuật điêu khắc ở các vì không có gì đặc sắc, các cấu kiện chỉ bào trơn đóng bén không tạo tác hoa văn đặc sắc gì.

Nhà Tả vu, Hữu vu:

Có kích thước bằng nhau: Hai nhà có kích thước bằng nhau, chiều rộng 1,4m; chiều dài 2,6m với diện tích 36,4m2. Kết cấu kiến trúc của vì kèo đơn giản một vì gỗ ở gi��a Quá giang gác tường, đòn tay, rui, mè bằng luồng, nền lát gạch bát màu đỏ.