Tên di sản : Đình Tiên Hoà (Cụm di tích Hà Lĩnh)
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Di tích kiến trúc nghệ thuật
Sô quyết định : Số 3029/QĐ-UBND
Giới thiệu
Là một công trình kiến trúc tiêu biểu nằm trong tổng thể 3 ngôi đình làng của xã Hà Lĩnh còn lại đến ngày nay. Đình được xây dựng từ thời vua Minh Mạng thứ XVIII (1836). Có diện tích 209m2. Kết cấu đình làng gồm 5 gian 2 chái với 6 vì kèo, có 12 cột lớn và 12 cột quân. Kiến trúc vì kèo của đình theo kiểu “chồng rường kẻ bẩy”. Mặc dù trải qua nhiều biến cố lịch sử, song đến nay, đình Tiên Hòa vẫn còn giữ được khung cốt theo nguyên trạng ban đầu của nó. Với nội dung, ý nghĩa lịch sử đình Tiên Hòa không những là một di tích lịch sử liên quan đến thời kỳ cách mạng trong Tổng khởi nghĩa tháng Tám mà còn là một công trình kiến trúc nghệ thuật rất tiêu biểu đầu thế kỉ XIX.
Đình Tiên Hòa là nơi thờ Thành hoàng Cao Sơn. Vị thần Cao Sơn hiện nay có nhiều truyền thuyết kể về lai lịch, nhưng qua lời truyền cũng như trong thực tế vùng đất Hà Lĩnh thì vị thần này là vị tướng thời Hùng Vương. Tương truyền Tổng bạt Cao Sơn là Thần núi Tản Viên. Ngọa Phả chép vào cuối đời Hùng Vương có vợ chồng họ Nguyễn ở Sơn Tây cả đời sống hiền lành nhân đức. Một lần thấy rồng xuất hiện xuống hút nước, bà lão bỗng thấy trong người cảm động về nhà mang thai, sau 14 tháng sinh con trai đặt tên là Nguyễn Tuấn (hay Nguyễn Tùng). Nguyễn Tuấn lên 6 tuổi thì cha qua đời, hai mẹ con tới ở nhờ nhà Bà Ma Thị Cao (bà là con gái thần núi Tản Viên). Nguyễn Tuấn được bà Cao nhận làm con nuôi. Một hôm Nguyễn Tuấn lên núi chặt cây, gặp thần Thái Bạch được thần trao cho một cây gậy và dạy cho một câu thần chú để cứu đời. Sau đó, chàng lại cứu sống một con rắn nguyên là con Long Vương bị trẻ chăn trâu đuổi đánh, được Long Vương đền ơn biếu một cuốn thiên thư, xem có thể thấu hiểu mọi việc trên trời, dưới đất. Bấy giờ mẹ nuôi thấy chàng vừa có tài lại vừa có hiếu, trước lúc qua đời đã làm di chúc trao cho chàng quyền cai quản muôn vật ở núi Tản Viên. Gặp khi vua Hùng Duệ Vương có nàng công chúa Mỵ Nương Ngọc Hoa xinh đẹp đến tuối cặp kê, vua đăng yết bảng kén rể hiền. Bấy giờ Nguyễn Tuấn, tục gọi là Sơn Tinh và vua Hồ Động Đình là Thủy Tinh cùng đến cầu hôn. Vua cho thi tài nhưng cả hai đều có tài nghệ như nhau, vua không quyết được, hẹn rằng hôm sau ai đem lễ vật đến trước thì được chọn lấy công chúa. Sơn Tinh nhờ có sách và gậy thần nên kiếm được sính lễ mang đến trước, được vua gả công chúa và cho đón về núi Tản Viên. Thủy Tinh đến muộn vừa tiếc, vừa giận, vội trở về đem quân gồm các loài thủy tộc dâng nước lên đánh Sơn Tinh. Sơn Tinh cùng Hùng Duệ Vương căng lưới sắt ở bến Thụy Tần, huyện Từ Liêm chống lại. Hai bên đánh nhau quyết liệt, cuối cùng Thủy Tinh vẫn thua nhưng vẫn còn giận Sơn Tinh, hàng năm vào tháng tám dâng nước lên đánh, gây ra lụt lội, tàn phá. Về sau, Vua Thục đem quân đi đánh Duệ Vương. Vua lại sai thần Tản Viên đi đánh dẹp. Nhờ có gậy thần Tản Viên phá được giặc quân Thục. Vua Hùng thấy chàng là người tài giỏi liền trao cho quyền trị nước. Sơn Tinh chỉ nhận chức ấy trong mấy tháng xong xin Vua đi chu du các nơi trong nước. Về sau, vua Thục sang cầu hòa. Tản Viên cho rằng vua Thục với vua Hùng là cùng dòng dõi nên khuyên vua Hùng nhường ngôi cho vua Thục. Rồi sau đó, vợ chồng Tản Viên cùng Hùng Duệ Vương cưỡi mây bay về trời. Thục Vương cảm ơn ấy, bèn lập đền thờ. Đời sau gọi thần núi Tản Viên là vị tổ của Bách thần nước ta.
Truy nhớ sự tích trên, người dân Tiên Hòa đã tôn vị thần Tản Viên, Cao Sơn Đại Vương là Thành hoàng và được thờ ở đình làng.