Tên di sản : Địa điểm khởi nghĩa Bà Triệu (gồm Núi Nưa, đền Nưa, Am Tiên)

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di sản : Danh lam thắng cảnh

Sô quyết định : 1215/QĐ-BVHTTDL

Giới thiệu

Núi Nưa:

Theo đường tỉnh lộ từ thành phố Thanh Hóa đi ngã tư Quán Giắt (Triệu Sơn) đúng 18km, rẽ tay trái theo đường 15B về phía đi Cầu Quan – Nông Cống khoảng 10km là chúng ta sẽ đến vùng đất Kẻ Nưa – Cổ Định. Theo bản đồ địa chính thì núi Nưa cao 3989m so với mực nước biển, chỉ cách thành phố Thanh Hóa và huyện Đông Sơn theo đường chim bay chưa đầy 10km.

Trong hệ thống núi Nưa, có nhiều ngọn trập trùng như bát úp. Dưới con mắt phong thủy của người xưa, dãy núi Nưa được ví như “Cửu noãn xà” (tức núi chín quả trứng). Theo truyền thuyết thì 9 trái núi như bát úp này gắn với truyền thuyết về người khổng lồ - Ông Nưa thần thoại xưa đã tạo nên trong khi san núi, chia đồi. Ông vừa quẩy núi để lấy đất trồng cây, vừa đào sông để tiêu, dẫn thủy…từ đó đã tạo nên cảnh quan độc đáo hiếm nơi nào có được.

Nói chung, từ trên đỉnh núi Nưa với độ cao 400m, nhìn về mọi phía cảnh sắc của vùng miền xứ Thanh hiện ra như những bức tranh thủy mặc với đủ mọi màu sắc thật lung linh, huyền ảo. Và từ trên cao chúng ta mới có được cảm nhận “Núi Na đá mọc chênh vênh, cây um tùm, nước long lanh khói mờ” hoặc “Trập trùng núi dựng trời tây, Na Sơn một giải xuyên mây chín tầng”…rồi làng, xóm, ruộng đồng ở vùng Kẻ Nưa từ xưa đến nay đều rất trù phú và tươi đẹp. Tất cả đều có sự quyến rũ, hấp dẫn mọi du khách thăm thú, thưởng ngoạn…

Động Am Tiên.

Nằm trên đỉnh núi Nưa ��ây là một khu đất bằng phẳng rộng tới hàng mấy chục ha. Nói về Am Tiên trước hết phải khẳng định đó là một khu thắng cảnh hết sức độc đáo và đầy sức quyến rũ như một khu tiên cảnh. Ở đỉnh cao nhất của Ngàn Nưa lại rất rộng và bằng phẳng có cảm giác như một vùng bình nguyên, vẫn có mạch nước ngầm chảy ra trong vắt và không bao giờ cạn, đã tạo thành một cái giếng tự nhiên mà dân gian đặt tên là giếng tiên, tương truyền là nơi Bà Triệu tắm.

Trên đỉnh Am Tiên nhìn cảnh sắc của núi rừng phía Tây và nhìn cảnh làng xóm, ruộng đồng ở phía Đông mới có đủ cảm nhận về một không gian ký vĩ, thơ mộng của một vùng đất nước.

Một điều đáng lưu ý tại khu vực Am Tiên nay còn có tên địa phương là Đông Cắm Cờ (tức động Cắm Cờ) – tương truyền là nơi dựng cờ khởi nghĩa ở lại đại bản doanh Bà Triệu. Chung quanh khu vực Am Tiên còn có những ngọn đồi thấp liền dải có tên rất đặc biệt như Đông Chợ Bụa – tương truyền là nơi trao đổi vật phẩm của nghĩa quân, rồi bằng Yên Ngựa – tương truyền là trạm quan sát và đồn tiên của nghĩa quân.

Trên đỉnh Am Tiên, không biết đích xác từ thời kỳ lịch sử nào, người xưa đã từng dựng chùa, dựng đền ở đây. Chùa thì dân quen gọi là chùa Am Tiên, đền thì có đền Vua Bà (thờ Bà Triệu) và đền Tu Nưa (thờ vị đạo sĩ thời Hồ mà sách xưa đã viết).

Rất may ở khu vực Am Tiên (nơi có chùa và đền), nhân dân vẫn còn thu nhặt được nhiều hiện vật bằng đá, gạch thời Lê và thời Nguyễn (trong đó có cả khánh đá, chân tảng đá, chân đế cắm tàn lộng và nhiều viên gạch vỗ to hình chữ nhật…). Đó chính là di vật chứng minh thêm khu vực Am Tiên từ xưa đã có những kiến trúc cổ để thờ phật và thờ thần.

Đền Nưa.

Nằm ở chân núi Nưa (tức Na Sơn từ), đây là đền thờ Bà Triệu (tức Lệ Hải Bà Vương mà dân gian vẫn thường gọi tắt, gọi nôm là đền đức Vua Bà hoặc chúa Ngàn Nưa). Đền quay về hướng Đông ở ngay cửa rừng Nưa – một vị trí cao, rộng và đẹp, phía trước có hệ thống ao hồ tự nhiên.

Rất tiếc trong những năm chiến tranh vùng Cổ Định là trọng điểm đánh phá của đế quốc Mỹ, “hòn đá bia” và các kiến trúc thời Nguyễn ở ngôi đền này đã bị phá hủy gân như hoàn toàn, chỉ còn cổng Nghinh Môn bốn tầng mái bề thế được làm từ thời Nguyễn – Tự Đức vẫn còn khá nguyên vẹn. Theo các cụ địa phương cho biết thì vào năm 1926, sau khi vua Bảo Đại đến đây vãn cảnh đã cho nghệ nhân ở Huế ra tu bổ lại toàn bộ phần mái và tầu đao nên mới có kiến trúc giống Nghinh Môn các lăng tẩm ở Huế (như hiện nay vẫn còn nguyên trạng).

Theo sự mô tả của các già làng và căn cứ vào dấu vết mặt bằng cũ thì quy mô đền Nưa thời Nguyễn khá bề thế bao gồm 5 gian tiền đường và 3 gian hậu cung hợp thành theo kiểu chữ đinh.

Năm 1993, đền Nưa, Am Tiên được tỉnh ra quyết định công nhận bảo vệ để phá huy tác dụng, chính quyền và nhân dân xã Tân Ninh đã góp công, góp của xây dựng phục hồi lại di tích này. Xã đã sưu tầm được ngôi nhà cổ có niên đại ngày 12 năm Minh Mạng thứ 19 (khắc ở thượng lương) để dựng lên trên nền móng của tiền đường cũ gồm 5 gian, bít đốc. Cấu trúc vì kèo làm theo kiều kèo suốt trụ trốn.

Mặt trước phía dưới ở Nghinh Môn có hai tượng hổ chầu hai bên. Trên hai cửa phụ có đắp hai bức phù điêu tả cảnh trang trí nhà trên núi để nói về sự tích Am Tiên (gọi là tranh tiều phu trên núi). Các cửa nghinh môn đều xây theo kiểu cuốn vòm. Trên tầng hai có gác treo chuông. Tầng 3, tầng 4 bịt kín để đắp tranh phù điêu.

Như vậy, để đến với di tích thắng cảnh núi Nưa (gồm núi Na, đền Nưa và đỉnh Am Tiên), chúng ta sẽ được đi qua làng Cổ Định (Kẻ Nưa) cổ kính, có dòng sông Lãn Giang như dải lụa mịn màng, rồi qua đoạn đường có hàng cây xà cừ gần trăm năm tuổi là đến. Sự cổ kính của làng xóm, hàng cây, đền Miếu và núi Nưa danh thắng đã và đang có một sưc hút mạnh mẽ của khách hành hương từ các miền gần, xa đến.

Các hiện vật di tích:

Ở khu vực Am Tiên (trên đỉnh núi Nưa):

Dấu tích kiến trúc cổ chủ yếu chỉ còn các chân tảng đá nổi có chặm khắc nổi những hình cánh sen kích thước 0,45 x 0,45m. Ngoài ra còn có rùa đá, khánh đá, chân đế hình tròn, cắm cờ, tàn lộng, gạch vồ, ngói cổ mũi hài có niên đại thời Lê và Nguyễn. Các đồ thờ ở chùa Am Tiên, đền Mẫu, đền Bà Triệu và đền Tu Nưa đều mới trang bị nên không ghi chép thống kê.

Ở đền Nưa có các hiện vật như:

Một pho tượng Bà Triệu cổ còn lại được nặn đắp bằng bột đất, giấy bản và mật mía rồi quét mầu. Theo các cụ thì tượng này còn sót lại sau đợt bom Mỹ đánh phá.

Ba pho tượng Mẫu bằng đồng và 3 pho tượng Mẫu mới bằng gỗ.

Ngoài ra trong đền còn có các loại hạc đồng, lư hương đồng, chân nến đồng, chuông đồng nhỏ và các loại bát hương to, nhỏ và các loại mâm bồng, ống hương, chân nến…

Trong số các hiện vật kể trên có cả những hiện vật cổ mà dân tự nguyện mang trả lại, còn lại là được mua mới.