Tên di sản : Địa điểm di tích khu Văn Thánh
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 3332/QĐ – UBND
Giới thiệu
Khu di tích Văn Thánh Thanh Hoá toạ lạc trên đất rộng gần 9000m2, ở chân dãy núi Cánh Tiên. So với mặt đường Quốc lộ 1A thì thân đất nay cao từ 1m trở lên. Từ trên xuống dưới và từ trong ra ngoài thì thân đất này có độ dốc thoải dần. Nhưng vì rất rộng nên chúng ta có cảm giác là vùng đất bằng ở chân núi.
Căn cứ vào địa hình khảo sát và lời kể của các cụ cao niên, do có độ dốc cho nên trong quá trình xây dựng, các công trình kiến trúc ở Văn Thánh được định vị theo kiểu dật cấp từ cao xuống thấp theo thứ tự như sau:
Nhà chính tẩm kiểu chuôi vồ để khám và thánh vị thờ Khổng Tử được nối liền với hai dãy nhà (một nhà 3 gian, gọi là cung nhị và nhà 5 gian gọi là tiền thánh (tức tiền đường, tiền miếu), điểm tiếp giáp của 3 toà nhà này là các máng đá.
Phía trước nhà tiền đường là một sân gạch.
Hai bên sân gạch là hai dãy nhà đông phu và tây phu (mỗi nhà cũng 5 gian). Hai dãy nhà này để thờ 72 vị tiên hiền, mỗi nhà 36 vị.
Phía hai đầu ngoài cùng sân gạch là nhà gác chuông và gác trống.
Tiếp nối sân gạch là bậc tam cấp bằng đá phiến.
Dưới bậc tam cấp là một sân cỏ rộng, có chỗ đặt nghè đá và khánh đá. Ở sân này có một cây sung lớn và một số cây cổ thụ khác ở xung quanh. Xung quanh sân cỏ có tường vây bọc.
Ở giữa ngoài cùng sân cỏ là cổng lớn 1 cửa được làm theo kiểu hai tầng mái. Hai bên ngoài cùng của sân cỏ là hai cột nanh lớn. Ở phía ngoài bên phải sân cỏ là một nhà kho để đồ tế tự.
Bước xuống 3 bậc thềm tam cấp ở cổng thứ nhất (chỗ ngoài cùng sân cỏ) là khu đất bằng rất rộng. Ở hai bên là hai dãy nhà đối diện nhau (mỗi nhà 5 gian), một nhà để quan tỉnh chuẩn bị phẩm phục, áo, mũ trước khi vào tế. Một nhà để chức sắc địa phương chuẩn bị trước khi vào lễ.
Ngoài cùng khu đất rộng này là thành đá với 3 cổng: 2 cổng phụ ở hai bên là 1 tầng mái, cổng chính rộng là 2 tầng mái.
Phía dưới ngoài cùng hai bên là hai bia hạ mã được đặt trên một sân đất.
Dưới sân đất là bậc tam cấp để bước xuống đường Quốc lộ 1A.
Bên kia đường đối diện với khu Văn Thánh là vườn hoa cho khách thập phương thưởng ngoạn.
Phía bên phải khu đất rộng là một nhà quan cư để quan và lĩnh hộ miếu ở thường xuyên.
Như vậy, với hệ thống tường thành bao quanh và các công trình kiến trúc đặt ở trong, chúng ta có thể nhận thấy dễ dàng kiến trúc của khu Văn Thánh Thanh Hoá là được làm theo kiểu hình chữ môn.
Từ ngoài đi vào Văn Miếu, ở phía bên trái - chỗ ba toà miếu đi sang là đền Khải Thành (mà các sách thời Nguyễn chép là ở phía đông Văn Miếu) là nơi thờ mẹ Khổng Tử. Vì vậy, dân địa phương còn gọi là đền Mẫu.
Ở ngoài cùng hai bên cổng thành Văn Miếu lại có 2 cột nanh lớn.
Như vậy, qua sự mô tả của các bậc cao niên, địa phương và căn cứ trên kết quả khảo sát thực địa, chúng ta có thể đánh giá khu di tích Văn Thánh Thanh Hoá là một công trình kiến trúc quy mô, bề thế với tường, thành và nhiều hạng mục kiến trúc kèm theo. Với quy mô như vậy, lượng gạch, đá huy động để xây dựng các công trình này là rất lớn. Cũng theo các bậc cao niên, thì Văn Thánh Thanh Hoá là sự thu nhỏ và gần bằng với kiến trúc Văn Miếu ở Thăng Long. Trong ngót 200 năm tồn tại ở vùng đất làng Đông Sơn - Hàm Rồng kỳ tú, di tích Văn Miếu Thanh Hoá là niềm tự hào của cả tỉnh. Ngày ấy, biết bao quan chức và tạo nhân, mặc khách của cả nước đã từng đến đây thăm viếng với tất cả lòng thành kính và ngưỡng mộ. Trước năm 1945, mỗi lần đi qua Hàm Rồng, không mấy ai là không dừng chân tới nơi đây. Qua tấm văn bia của Văn Thánh Thanh Hoá còn sót lại, mặc dầu đã bị gẫy vỡ và mất mát nhiều chữ, song ghép lại, người dịch cũng cho chúng ta biết rất nhiều vị quan chức, đốc học, huấn đạo và giáo thụ khắp mọi miền đất nước và trong tỉnh đã từng đến đây để thăm viếng và cung tiến tiền bạc để Văn Thánh Thanh Hoá trùng tu, tôn tạo ngày càng bề thế, đẹp đẽ hơn.
Theo sách “Thanh Hoá tỉnh chí” của Vương Duy Trinh thì Văn Thánh của tỉnh được xây dựng vào năm Gia Long thứ 5 (tức là năm 1806) và được trùng tu lại vào năm Minh Mệnh thứ 14 (tức là năm 1933). Tấm bia Văn Thánh Thanh Hoá vừa đề cập trên chắc chắn được soạn và dựng vào thời kỳ vua Minh Mệnh còn trị vì (tức trong khoảng từ 1820-1840). Hiện tại tấm bia gãy vỡ này được mang về lưu giữ tại UBND phường Hàm Rồng.
Tuy di tích Văn Thánh không còn nữa, nhưng rất may là “đền mất, đất vẫn còn”. Khi đến khảo sát nơi này, gần chục ngàn mét vuông ở chân núi Cánh Tiên - nơi Văn Thánh của tỉnh đã từng được xây dựng và tồn tại trong ngót 2 thế kỷ vẫn còn khá nguyên vẹn cùng với dấu tích của nền móng, tường bao, thềm bậc và nhiều hiện vật sót lại như chân tảng, máng đá, đế đá cắm tàn, lộng, cờ, vv...Trải qua biết bao biến cố thăng trầm, nhất là trong thời kỳ chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ xâm lược, và sau đó là sự lãng quên của con người, Văn Thánh nền xưa, dấu cũ đã hoang phế lại càng hoang phế hơn. Giờ đây, cỏ cây đã phủ kín toàn bộ nền móng Văn Thánh cũ. Có đến nơi, vạch lá chen cây thì mới thấy những gì còn để lại.
Gần đây, trên nền móng cũ, nhân dân địa phương đã dựng một miếu nhỏ tại nền Văn Thánh để mọi người hàng ngày đến đây hương khói nhằm cầu nguyện đức thánh Khổng Tử phù hộ độ trì cho con cháu học hành đỗ đạt trong các kỳ thi cử. Đó cũng là một biểu hiện tốt đẹp có tác dụng khơi dậy một truyền thống hiếu học trong con em mọi tầng lớp nhân dân.
Các hiện vật trong di tích:
Qua khảo sát thực tế ở địa điểm Văn Thánh nhóm cán bộ của Ban Quản lý Di tích và Danh thắng, Phòng Văn hoá thành phố Thanh Hoá và UBND phường Hàm Rồng bước đầu đã tìm được:
1 tấm bia đá (đã mang về UBND phường, nhưng đã bị gãy vỡ).
Hàng chục chân tảng đá với các loại kích cỡ khác nhau.
Hàng chục chân đế cắm cờ, tàn l���ng, chấp kích, bút, v.v...
Hàng trăm phiến đá bó vỉa, nền của các công trình Văn Thánh với kích cỡ dài ngắn khác nhau.
3 rồng đá bó thềm heo đấu cũ ở Bảo tàng Tổng hợp Thanh Hoá.
Ngoài ra còn thấy một số đạn máng còn sót lại cùng các loại gạch, ngói đã vỡ, vv...
Trong số các phiến đá tím than có một bộ phiến có chiều dài 1,50m trở lên, trong đó duy nhất có mối liên dài tới 2,1m và rộng 0,70m, còn đa phần các phiến đá chỉ dài trên, dưới 4m và rộng 0,40 - 0,50m.
Riêng các chân đế thường có chiều cao 0,32m, đường kính đế 0,43m, đường kính miệng 0,37m. Bên trong có đục lỗ ăn thông từ miệng đến đáy với đường kính 0,15m.
Hiện tại các hiện vật đá gạch vẫn để nguyên trạng ở các vị trí kiến trúc cũ. Có chỗ dấu vết của tường thành vẫn còn khá rõ. Nếu có điều kiện khảo sát, phát quang và khai quật đúng phương pháp thì chắc chắn sẽ định vị chính xác nền móng kiến trúc của các công trình.
Hiện tại, với địa điểm đất đai còn lại của Văn Thánh cũng là rất rộng (gần 9.000m2) cùng với các hiện vật còn lại như đã nêu sau tạo thành những điều kiện thuận lợi cho việc quy hoạch và xây dựng phục hồi trong thời gian tới. Rất may là chưa có công trình kiến trúc mới nào đè chân lên nền đất Văn Thánh. Hiện tại chủ yếu là cây, cỏ mọc lên trên nền xưa, đất cũ.
Nếu di tích được công nhận thì tiến hành quy hoạch và xây dựng phục hồi nhất định sẽ được mọi tầng lớp nhân dân trong, ngoài phường và thành phố đồng tình ủng hộ. Mặc dù hiện tại, một miếu nhỏ thờ Khổng Tử và 72 vị tiên hiền cùng các bậc đại khoa từ thời Nguyễn trở về trước đã được nhân dân dựng ở đây với quy mô vô cùng nhỏ bé, đơn sơ, nhưng dẫu sao đó cũng là một biểu hiện về nguyện vọng thiết tha của nhân dân muốn địa điểm Văn Miếu sớm được công nhận và phục hồi lại như vốn đã từng có như trước đây.