Tên di sản : Địa điểm Chùa Am Các

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : 4796/QĐ-UBND

Giới thiệu

Chùa Am Các nằm trên lưng chừng núi Am Các (từ chân núi lên đến chùa khoảng 3km) - một dãy núi có thế núi nhọn cong gồm 9 ngọn cao chót vót ở về phía Tây Bắc của xã Định Hải. Trên núi này, sử cũ chép là nơi có loài trúc hoa thường mọc và là nơi trồng chè xanh phơi khô giã nát để bán nổi tiếng khắp vùng. Ngày nay, trên bề mặt của núi Am Các giống chè xanh nổi tiếng vẫn còn và người dân vùng này nhà nào cũng trồng. Loại chè xanh nơi đây vẫn thơm ngon nổi tiếng trong vùng. Hiện nay, tại khu vực chùa vẫn còn loại chè xanh này. Loài trúc hoa cùng với nhiều loài cây cỏ của một rừng nhiệt đới cũng bị khai thác gần như cạn kiệt. Sau nhiều biến động của tự nhiên và xã hội, chùa đã bị phá dỡ; những hiện vật liên quan thuộc chùa cũng bị thất lạc; nền móng chùa cũng bị san phẳng để phục vụ vào mục đích trồng các loại cây hoa màu và hiện nay thì đang để hoang hoá. Tuy nhiên, một số dấu vết rải rác của ngôi chùa còn lại đến ngày nay như tượng thờ, bệ tượng, chân tảng, đế bia, nền móng tường xây bằng gạch, mái lợp ngói cho thấy quy mô kiến trúc của chùa Am Các trước đây như sau:

Những dấu tích kiến trúc xây dựng:

Vết tích dải móng bó nền nhà Tam bảo: Nhìn về hướng Đông Nam, có kích thước chiều dài 14m, chiều rộng 13,3m có cấu trúc hình chữ Đinh (J) gồm nhà Tiền đường (Bái đường) và Hậu cung. Bó nền được xếp bằng gạch khối hộp hình chữ nhật màu đỏ. Kỹ thuật xếp so le nhau liên kết vững chắc.

Vết tích dải móng bó nền nhà thờ Mẫu: Nhìn về hướng đông nam, có kích thước chiều dài 8m, chiều rộng 13,3m nằm ở bên tả chính điện. Vật liệu xây dựng bó nền bằng gạch khối hộp chữ nhật. Kỹ thuật xây dựng xếp so le nhau, nghiêng vững chắc. Với kích thước này cho thấy kiến trúc nhà Mẫu có cấu trúc hình chữ Nhị (=). Tuy nhiên, sự tồn tại của ngôi nhà thờ Mẫu này có thể có niên đại muộn.

Vết tích dải nền móng nhà Tổ: Nhìn về hướng đông nam, có kích thước chiều dài 8,5m, chiều rộng 5,1m. Tỉ lệ này cho thấy nhà Tổ có cấu trúc hình chữ Đinh (J). Vật liệu xây dựng cũng bằng loại gạch bó nền giống như công trình Chùa Chính và Nhà Mẫu.

Nền Sân chùa: Nằm thấp hơn mặt bằng Chùa Chính khoảng 0,60m. Hiện nay, nền sân để phẳng, cỏ xanh mọc đều; hiện chưa tìm thấy gạch lát sân. Kích thước sân có chiều dài 21m, chiều rộng 39m, chứng tỏ sân được mở rộng về phía trước nên có chiều rộng lớn hơn chiều dài. Phía trước sân, sát ao chùa hiện chưa tìm thấy dấu vết của cổng Tam quan.

Mộ: Theo người dân địa phương thì ở nền sân chùa còn dấu vết của hai ngôi mộ gồm:

Ngôi mộ bên tả: Dấu vết hiện còn, có chiều dài 1,05m, chiều rộng 0,60m. Trên bề mặt là một tấm đá liền khối màu xanh.

Ngôi mộ bên hữu: Có chiều dài 2,1m, chiều rộng 0,90m, mặt trên là một tấm đá khối lớn.

Khảo sát về hình dáng, vị trí cũng như vật liệu hiện tồn, chúng tôi cho rằng đây không phải là mộ của hai pháp sư như cách hiểu của một số người.

Ao chùa: Dấu vết của ao chùa hiện còn khá rõ nét, có kích thước chiều dài 30m, chiều rộng 20m, sâu 3m, xung quanh được kè bằng lớp đá hộc. Trong mùa khô hạn mà đáy ao chùa vẫn còn bùn lầy.

Hiện vật thống kê:

Trải qua thời gian dài, chắc chắn nhiều hiện vật của chùa Am Các đã bị thất lạc hoặc huỷ hoại. Mặc dù vậy, trên móng của chùa cũng còn lưu giữ được nhiều loại hình hiện vật với chất liệu khác nhau của nhiều thời kỳ lịch sử khác nhau gồm:

Nhóm hiện vật đá:

Đế bia: Được tạo tác bằng đá nguyên khối màu xanh, có kích thước chiều dài 1,5m, chiều rộng 1,2m, chiều dày 0,37m; vết lõm đặt thân bia có chiều dài 0,53m. Đây là một đế bia được tạo tác hình thân rùa, hiện đã mất đầu và một nửa thân.

Bàn thờ đá: Được tạo tác bằng đá xanh hình trụ có dáng hình chữ nhật, kích thước chiều dài 1,85m, chiều rộng 0,85m, chiều cao 1,05m.

Bệ đá hoa sen 1: Được tạo tác hình khối nửa vòng tròn, bằng đá vôi phong hóa (đá cát). Điêu khắc được chia làm 3 lớp: lớp trên cùng tạo hình cánh sen nở, mặt trước để phẳng không trang trí hoa văn; mặt sau hình vòng cung, tạo gờ chỉ; mặt trên phẳng.

Bệ đá hoa sen 2: Được tạo tác hình khối bầu dục, có kích thước chiều dài 1,2m, chiều rộng 0,73m, chiều cao 0,53m. Điêu khắc được chia làm 3 lớp: lớp trên cùng được tạo tác hình cánh sen nở dạng mãn khai với hai ba lớp cánh sen xòe nở hướng lên trên. Cánh sen có dáng thon dài và để trơn hoàn toàn.

Bệ đá hoa sen 3: Được tạo tác bằng đá xanh nguyên khối, có kích thước chiều dài 0,43m, chiều rộng 0,15m, chiều cao 0,37m. Đây là một mảnh vỡ của một bộ sen. Cánh sen được tạo tác 2 lớp lồng vào nhau so le ở giữa cánh của lớp trên.

Bệ đá hoa sen 4 (đặt tượng Phật): Được tạo tác bằng đá cát có dáng hình trụ đứng nửa hình tròn được chia thành 3 lớp: Lớp trên cùng là hình cánh sen nở gồm 3 lớp lồng vào nhau; lớp giữa được tạo tác lõm vào tạo đường gờ chỉ, vuông mặt, lớp dưới cùng là chân đế tạo tác hình tròn nở ở khoảng giữa, phía sau để trơn không trang trí hoa văn. Bệ đá này có kích thước chiều cao 0,53m, đường kính mặt trên 0,45m.

Tượng Phật: Được tạo tác bằng đá xanh nguyên khối ở tư thế ngồi thiền. Kích thước thần tượng có chiều cao 0,52m, đầu tượng cao 0,28m. Mặt tượng bị sứt, không nhìn rõ thần thái, mất 2 tay, chỉ còn 5 ngón tay bên trái để lên đùi. Áo tượng tạo tác kiểu áo cà sa cổ chéo.

Chân tảng 1: Kích thước vuông bốn mặt 33cm, chiều dày 0,9cm, đường kính gương tảng 30cm.

Chân tảng 2: Có kích thước vuông bốn mặt 73cm, đường kính gương tảng 50cm, dày 11cm.

Chân tảng 3: Đế chân tảng vuông bốn mặt có kích thước 63cm, đường kính gương tảng 52cm, dày 11cm.

Chân tảng hoa sen 1: Được tạo tác bằng đá xanh nguyên khối, đế chân tảng vuông bốn mặt có kích thước 37cm, đường kính gương tảng 23cm, xung quanh được chạm 16 cánh sen nổi, dày 0,9cm.

Chân tảng đá hoa sen 2: Được tạo tác bằng đá xanh nguyên khối, đế chân tảng vuông bốn mặt có kích thước 37cm, đường kính gương tảng 25cm, xung quanh khắc 16 cánh sen nổi, dày 0,9cm.

Bát hương đá: Được tạo tác bằng đá xanh nguyên khối, có dáng hình trụ tròn, chân đế nhỏ, thân phình to, miệng thu vào, có kích thước chiều cao 16cm, đường kính miệng 20cm.

Cối đá: Có kích thước chiều cao 23cm, đường kính 3cm.

Nhóm hiện vật gốm sứ:

Bát sứ men rạn: Có kích thước đường kính miệng 17cm, cao 7cm, đường kính đáy 7cm. Bát được tráng màu men ngọc rạn chân chim ở bề mặt.

Đĩa sứ: Có kích thước đường kính miệng 14cm, cao 3cm, đáy 5cm. Màu men ngọc xanh rạn chân chim.

Các hiện vật gốm sứ trên có đặc điểm hình dáng, màu men cho thấy chúng có niên đại thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVII - XVIII).

Nhóm hiện vật đất nung:

Nhóm hiện vật bằng đất nung chủ yếu là ngói mũi hài có kích thước chiều dài 35cm, chiều rộng 23cm, dày 3cm. Ở mũi được tạo tác công như mũi hài, phía cuối có lỗ tròn để mắc trên hệ thống rui mè. Mặt sau, viên ngói có dấu bàn tay in chìm 5 ngón. Chất liệu ngói được nung già, độ cứng cao, màu đỏ tươi.

Tóm lại: Qua những dấu vết kiến trúc còn tồn tại cho thấy chùa Am Các có quy mô to lớn, bề thế, móng chịu lực cao và bao gồm nhiều công trình như chùa Chính, nhà Mẫu, nhà Tổ, ao chùa, sân chùa. Hướng kiến trúc quay về hướng nam - nơi có hồ Hao Hao ở dưới chân núi Các Sơn. Những hiện vật còn lại như chân tảng đá hoa sen, bệ đá hoa sen mang phong cách thời Lý - Trần nhưng được tiếp tục ở thời Lê. Tượng Phật, ngói lợp thời Lê Trung Hưng là những di vật góp tư liệu vật chất khách quan, phản ánh sự ra đời và phát triển của chùa Am Các qua các giai đoạn lịch sử.

Các di vật, cổ vật bảo vật quốc gia thuộc di tích:

Tượng Phật; Bệ đá hoa sen; Chân tảng; Chân tảng hoa sen; Cối đá; Bát sứ men rạn; Đế bia...