Tên di sản : Đền thờ Nguyệt nga Công chúa

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : Số 318/QĐ – UBND

Giới thiệu

Kiến trúc:

Trong các cơ sở vật chất của cộng đồng làng xã ở xã Động Bồng xưa, nổi lên ba kiến trúc là ngôi miếu thần, ngôi đình làng và ngôi chùa Phật. Các kiến trúc này hầu hết là có mái che (tức là có nhà thờ), tựu trung có các nhóm sử dụng vật liệu gỗ, sử dụng vật liệu nề và sử dụng vật liệu hỗn hợp. Các bộ phận gỗ được chạm trổ những hình ảnh truyền thống; liên ba ô hộc hoặc để trống, hoặc khắc chữ Hán, vẽ điển tích. Ngoại vi tường bao, trụ biểu hay cổng Tam Quan, cổng vòm, bình phong, sân đất; nội thất bài trí câu đối, đại tự và những án thờ.

Riêng nơi thờ Nguyệt Nga công chúa không dùng miếu mà dùng đàn thờ, tức là một bàn thờ lộ thiên.

Cảnh quan của đàn thờ: nằm dưới chân đồi Ba Chạn nhìn về hướng Bắc thuộc dãy đồi ở phía Tây xã Hà Tiến với 11 ngọn núi nổi lên như núi Đầu Voi, Thung Chuối, Mã Đa, Đồng Hang,…Cảnh quan của đàn phía lưng dựa vào ngọn núi kéo dài, phía Tây và phía Đông có hòn núi nhỏ ôm vòng lại, từ phía Bắc nhìn sang phía Nam là đồi Ông Tống và xa hơn là núi Tượng Sơn. Xung quanh phía đều có 3 khe nước chảy lại: khe Trũng Vừng từ phía Nam lên, khe Lục Sung từ phía Tây Nam đến, khe Sao Sa từ trên núi chảy xuống hội nguồn ở vụng trũng trước đền tạo nên thế tụ thuỷ. Ngoài nguồn nước dồi dào, còn có đất đai màu mỡ, thảm thực vật phong phú và để hội khí, người dân ở đây còn trồng nhiều tre trúc dựa theo núi ở chỗ miệng nguồn nước và ở bờ đất bên các khe để bảo vệ. Với đặc điểm ấy, nhìn trên một nền cảnh quan chung thì đền thờ Nguyệt Nga công chúa dựa theo thế núi mà nói thì cảnh quan lí tưởng đối với mô hình đền thờ này là huyệt phong thuỷ nằm ở chỗ dừng của núi, phía lưng dựa vào ngọn núi kéo dài, hai bên được núi bao bọc, trước mặt là đồi Thánh Tông tương ứng khoá lại; tất cả đã tạo thành một không gian che chắn và bao bọc nhiều tầng. Ngoài kết cấu bao bọc và che chắn của thiên nhiên như rừng phong thuỷ xung quanh đền thì con đường nhân tạo phía trước đi ven núi và đền thờ đã làm mạnh thêm rất nhiều chức năng che chắn và bao bọc đối với di tích mang chức năng tín ngưỡng.

Với vị trí cảnh quan của đền nêu trên, người Động Bồng xưa đã đem sự tìm kiếm môi trường lý tưởng này áp dụng cho việc chọn lựa vùng đất để dựng nơi thờ tự, và trong quan niệm của họ thì phong thuỷ có những ảnh hưởng đối với sự tốt xấu, hoạ phúc, gia đình và cộng đồng thịnh suy có ý nghĩa sâu sắc.

Như trên đã nói: cấu trúc của đền thờ Nguyệt Nga công chúa không có mái che - ở đây chỉ có một bàn thờ lộ thiên được tồn tại khá lâu đời và nó trở thành một điểm tín ngưỡng thu hút nhiều người đến đây thực hành nghi lễ.

Về thời gian ra đời của đền thờ này hiện nay cũng không còn tài liệu để kiểm chứng, nhưng theo cụ Lý Anh Dự 73 tuổi – người thôn Bồng Sơn, thì trước đây ở làng còn giữ mấy đạo sắc phong thời vua Lê Cảnh Hưng phong sắc cho thần và chuẩn y cho xã Động Bồng “Cho phụng thờ như cũ”. Nguồn tài liệu ít ỏi đó cũng chưa cho phép khẳng định niên đại dựng đàn, nhưng một nguồn thông tin quan trọng cho biết qua lời kể trên là đền đã có từ thời Hậu Lê. Ở niên hiệu Hoằng Trị (1488 – 1506) đời Minh, “Vua giáng chỉ bắt khắp thiên hạ ở các đô ấp, phải lập đền thờ các danh hiền hương hồn để khuyến khích người đời”. Nguồn tư liệu này cũng cho chúng ta thêm một thông tin nữa để đoán định thời gian dựng đền.

Đàn có cấu tạo hết sức đơn giản: dưới gốc cây si có tuổi đời hàng mấy trăm năm là một phiến đá lớn, khá bằng phẳng; người xưa đã lợi dụng sự sẵn có của thiên nhiên này đặt trên đó một bát hương và gửi gắm biểu tượng thờ là công chúa Nguyệt Nga để thực hành nghi lễ.

Loại hình thờ tự này thường gắn liền với tín ngưỡng sơ khai của người Việt là vạn vật hữu linh (vật gì cũng có linh hồn), tức là ngoài sự lựa chọn một số yếu tố khi đã được bản địa hoá để thờ có tính chất ngẫu tượng, thì hình ảnh con người sau khi mất trở thành ma quỷ cũng phải được thờ tự. Mặt khác, thần linh thời cổ cũng thờ nhưng không dùng miếu mà dùng đàn, tức là cái nền đắp cao thành một, hai hay ba tầng, đến ngày nhất định thì tạm dựng mái che để tế lễ, như đàn thờ các thần biểu tượng cho lực lượng tự nhiên (sông, núi, sấm, chớp,…), đàn thờ các thần thuỷ tổ một nghề nào đó (Thần Nông, Xã Tắc, Cửu Huyền,…). Một số thần khác thì muộn về sau mới được lập miếu thờ. Như vậy, đến thế kỉ XI, miếu thờ ở Trung Quốc mới phổ biến trong dân gian; người Việt Nam nhân đó tiếp thu thành một thiết chế văn hoá cung đình cũng như dân gian, hoặc gọi là miếu hoặc gọi là đền (điện), hoặc gọi là mặt kiến trúc, miếu thờ thần khá phức tạp, hình thức và kích cỡ khác nhau, có loại hình có mái, có loại hình không có mái mà chỉ là bàn thờ lộ thiên. Đền thờ Nguyệt Nga công chúa là một loại hình miếu lộ thiên.

Bài trí đồ thờ:

Theo các cụ già ở làng Bồng Sơn thì đàn thờ trước đây chỉ có hai ban thờ là: Bàn thờ Nguyệt Nga công chúa và ban thờ thần Thổ Địa. Hiện nay, di tích có 4 ban thờ:

Ban thờ thứ nhất: là nơi thờ Bà công chúa Nguyễn Nga, là một phiến đá lớn có chiều cao 2,15m, chiều rộng 3,1m, chiều dài 3,55m, phía sau là cây si cổ thụ nhiều rễ, cành lá xanh tươi. Phía trên ban thờ đặt bát hương cùng một số đồ thờ khác.

Ban thờ thứ hai: Là ban thờ Hội đồng (dài 5,5m, rộng 2,1m), xây bằng gạch, trát xi măng, đây là Ban thờ Hội đồng.

Ban thờ thứ ba: bên dưới Ban thờ Hội đồng là ban thờ Thần Thổ Địa.

Ban thờ thứ tư: ở bên tả là nơi đặt bát hương thờ công chúa Liễu Hạnh và Lầu Cô, Lầu Cậu.

Ngoài ra, phía trước đền có ban thờ Phật được xây dựng bằng bê tông, cốt thép, phía trên cũng đặt bát hương. Ở cổng vào có một ngôi nhà nhỏ làm nơi ở của cụ từ và cũng là nơi để cho du khách thập phương sắp lễ trước khi vào đền. Xung quanh đền là một hệ thống cây si, cây đại cùng với những loài cây khác đã tạo nên cho toàn bộ khu vực có cảm giác thâm nghiêm, độc đáo.

Nhìn chung, Đàn thờ Nguyệt Nga công chúa là một loại hình kiến trúc lộ thiên gồm một bàn đá dưới một cây cổ thụ, loại hình kiến trúc này trong đời sống cộng đồng cư dân Động Bồng xưa có lẽ dấu vết của một thần điện sơ khai trong tín ngưỡng của người Việt cổ còn tồn tại đến ngày nay. Nhưng điều quan trọng là vị thần công chúa Nguyệt Nga đã được người dân tôn th�� rất lâu đời với ý nghĩa Thần hoàng ngự giữa lòng thôn xã, đem lại điều phúc cho cộng đồng. Giá trị của di tích cũng là ở đó.