Tên di sản : Đền thờ Bà Am
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 35/QĐ – VHTT
Giới thiệu
Đền thờ bà Am: Theo các cụ già ở địa phương kể lại: Ba ngôi đền thờ trên được xây dựng đẹp, với một bộ khung gỗ được chạm khắc nhiều hoa văn tinh vi và nghệ thuật độc đáo. Cảnh quan khu di tích này có nhiều cây cổ thụ rợp bóng xum xuê. Trong khu di tích có những đồ đá có giá trị lớn như: Khanh đá, chuông đá, thống đá hiếm thấy. Ngoài ra di tích còn có nhiều loại thường có nhiều chủng loại khác nhau bằng đá, bằng gỗ được sơn son thiếp vàng, một số bằng đồ gốm và đất nung được bố trí trong điện thời trang nghiêm bề thế.
Tuy nhiên việc xác định niên đại xây dựng đền thờ bà Am một cách chắc chắn, chúng ta chưa có tài liệu nào nói một cách cụ thể. Song các cụ già trong làng còn như chắc chắn một phần nội dung của đạo sắc mà nhà vua phong tăng là: “Ta thái tổ cao Hoàng Đế, khai quốc công thần, Hoàng phi trinh liệt tôn thần...”. Nội dung đó phần nào cũng cho ta một niên đại tương đối về việc xây dựng đền thờ trong các thế kỷ XVI - XVII.
Một nguồn tài liệu khác có nói đến sự kiện Mạc Đăng Dung cướp ngôi Nhà Lê, nhân dân phiêu tán, làng Biền Biện bị tàn phá trong đó có cả di tích đền thờ bà Am. Khi Nguyễn Kim một đại thần nhà Lê đã phò vua Lê Trang Tông đưa từ Ai Lao (Lào) về lập ra Nam Triều ở Thanh Hóa, nhân dân làng Hội Hiền từ khắp mọi nơi trở về quê cũ xây dựng xóm làng, trong đó đền bà Am cũng được xây dựng lại. Nguồn sử liệu này không cho ta biết một cách chắc chắn về việc xây dựng ngôi đền về mặt niên đại nhưng cũng cho ta một thông tin, từ thời Lê-Mạc đã từng tồn tại một đền bà Am.
Nhân dân làng Hội Hiền còn nhớ rất rõ về ngày hội đền được tổ chức vào ngày 27/9 hàng năm với sự tham gia đông đao của nhân dân trong vùng. Lễ tế ở đền bao gồm ba hội chính của ba làng. Làng Hội Hiền làm cỗ bằng thịt, làng Bàn Thạch (Xuân Quang lam cỗ bằng cá, làng Trung lập (Xuân Lập) làm cỗ bằng bánh dầy, còn các làng khác thì làm bánh chưng, bánh đầy, banh gai, bánh răng bừa... Ngày hội của đền cũng là ngày tế thần rất tưng bừng.
Tuy vậy trải qua hơn năm thế kỷ “Vật đổi sao dời”, cảnh quan thiên nhiên với những cây cổ thụ cành lá “Xum xuê” không còn nữa. Đền thờ bà Am “cổ kính” cũng đa phương chỗ cho công binh xưởng chế tạo vũ khí của vùng hậu phương của cuộc kháng chiến thần thánh chống Pháp 9 năm. Rồi một tai hoạ nữa vào năm 1952, máy bay của Pháp đã đánh phá ném bom khu vực này làm cho khu di tích bị hư hỏng nặng. Rồi sau đó là sư đoàn 330 đã sử dụng khu đất này thành doanh trại quân đội và nơi đây khu vực di tích này lại được quy hoạch thành đất văn hóa trong bản đồ đất đai của xã Tây Hồ.
Mặc dù bị tàn phá nặng nề trong hai cuộc kháng chiến như thế, khu di tích đền bà Am vẫn còn những dấu tích vật chất khá đậm nét: Toàn bộ nền móng của khu di tích vẫn còn. Những viên gạch, viên ngói, đồ gốm sứ thu lượm được trên thực địa cho ta biết ít nhiều và sự tồn tại trong không gian một di tích lịch sử là thực tế. Hơn nữa những viên đá tảng lớn, những mảnh khánh đá được chạm khắc hoa văn đẹp, những bát hương bằng đá (4 cái), đặc biệt là một bệ đá hình chữ nhật được chạm khắc hoa văn khá đẹp trên bề mặt và các góc... Là những dấu tích vật chất còn được bảo tồn khá nguyên vẹn cho đến hôm nay, giúp chúng ta hiểu rõ thêm về quy mô, kiến trúc và nghệ thuật của khu di tích cũng như lịch sử của vùng đất này...
Nhìn chung, mặc dù diện mạo của di tích này có nhiều thay đổi, song với nội dung ý nghĩa và giá trị của nó, di tích xứng đáng được tôn tạo trả lại giá trị đích thực của nó. Những gì còn lại hôm nay dẫu rằng chỉ là một phần so với nó đã có, nhưng cũng đủ để lại trong tâm trí mỗi người dấu ấn đẹp đẽ về một vùng đất, về một quê hương sứ sở của người con gái Hoa Nương tử một cuộc đời đến một huyền thoại.