Tên di sản : Đền Trung, Đền Thượng (Đền Đông Đoài)
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : 372-QĐ/BT
Giới thiệu
Đền Trung: là loại di tích lịch sử và tôn giáo (thờ cả nhân thần và thiên thần), phản ánh lịch sử đánh giặc và trị thuỷ của ông cha ta. Đền gồm có 4 gian: 2 gian ngoài là nơi hành lễ, 2 gian hậu cung là nơi đặt 3 bài vị và tượng nữ thần Mai Thị Ngọc Tiến. Đền thờ 3 vị thần, đều là những anh hùng có công lớn trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Tên hiệu vị thần thứ nhất là Du Dịch Đại Vương, vị thần thứ 2 là Càn Thiên Công Chúa. Đây là 2 vị thần có công giúp dân đắp đê phòng chống lũ lụt, giúp vua nhà Trần chiến thắng trong các cuộc nam chinh (khoảng từ năm 1290 đến năm 1396). Hơn 60 đạo sắc phong của nhiều triều đại nhà nước phong kiến đối với 2 vị thần là bằng chứng chắc chắn về vị trí ngôi đền trong lịch sử đời sống tinh thần của cư dân vùng Nga Thạch và nhà nước phong kiến Việt Nam. Hiện nay, tại đền còn lưu giữ các câu đối (bằng chữ Hán) nói về sự “Gặp gỡ” giữa vua Trần với 2 vị thần tại đất Nga Thạch. Tên hiệu vị thần thứ 3 là Chiêu Nghi Công chúa, góp phần động viên nhân dân Nga Thạch trong lao động sản xuất, giữ yên xóm làng.
Hiện nay, đền còn lưu giữ 3 tấm bia đá: Ba tấm bia đá ghi tên 21 người có danh vọng trong khoa cử và binh nghiệp là bằng chứng hùng hồn: nơi đây có truyền thống văn hiến và là điểm sáng của tỉnh Thanh Hoá. Tất cả các tấm bia đều không ghi nhiều về công huân, mà chỉ ghi họ tên tước vị. Tấm bia đá thứ nhất: Bia đá Họ Phạm, có niên đại từ cuối thế kỉ XVII nhưng đã bị đập phá trong các cuộc chiến tranh. Năm Duy Tân thứ 3 (1909) bia được dựng lại. Bia cao 120cm, rộng 75cm, dày 15cm là khối đá nguyên, dựng trên bệ đá hình vuông. Toàn văn bia ghi họ tên 17 người có chức vụ, học vấn từ triều Lý đến Lê. Tấm bia thứ 2: Bia đá Họ Mai, bia cao 120cm, rộng 65cm, dày 15cm. Bia là khối đá nguyên, chân đế bia bằng khối đá hình vuông, chóp bia chạm hình rồng chầu mặt nguyệt. Viên quanh bia là mô típ hoa cúc dây. Bia ghi tên chức tước, học vị của 6 người họ Mai dưới thời Lê Trung Hưng (1533 - 1788). Tấm bia thứ 3: Bia tiến sĩ Mai Anh Tuấn, Mai Anh Tuấn là người có tài học xuất chúng, nối danh thần đồng. 17 tuối thi đỗ tiến sĩ. Là người thông mình, tài giỏi nhưng ông lại có cuộc đời ngắn ngủi, làm quan được 5 năm thì chết (năm 21 tuổi). Văn bia ghi về ông: “Hoàng triều đệ nhất giáp, đệ tam danh, tiến sĩ cấp đệ hàn lâm thị độc giảng”. Ông là tấm gương sáng về sự ham học.
Các hiện vật trong di tích: Hiện vật quý giá nhất là bức tượng nữ thần bà Chiêu Nghi. Đền Nga Thạch còn có 2 ngựa gỗ, 2 voi đá làm theo phong cách tả thực với kích thước và chi tiết giống ngựa thật.
Đền Đông Đoài: Cùng nằm trong khu vực đền Trung, đền gồm 3 gian lợp ngói, mái chảy. Bức đại tự có 3 chữ hán “Chính Linh từ”, treo ở phía trên bàn thờ, gian giữa đã khẳng định: Đây là ngôi đền chính, linh thiêng. Trên thờ ở gian giữa có 2 bức bàn vị đặt trong 2 long ngai. Đây đều là những tác phẩm mang tính nghệ thuật thẩm mĩ cao.
Tại đền Trung và đền Đông Đoài, còn 12 đạo sắc phong của các triều đại phong kiến và cuốn thần phả viết năm 1706.