Tên di sản : Đền Phúc và Bia Tây Sơn
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 4183/QĐ-UBND
Giới thiệu
Đền Phúc ở trung tâm xã Quảng Nam, cách ủy ban xã 100m. Ngày xưa đền cách xa lạch Mom (sông Yên). Năm 1963 tỉnh có chủ trương ngăn dòng để tiện tiêu úng đã chuyển sông chạy ngang trước đền, chia cắt cảnh quan trước đền về bên hữu, bên tả. Diện tích khuôn viên khu đền hiện nay được mở rộng làm trung tâm văn hoá của địa phương. Khu vực đền có tổng diện tích 25.148m2. Khu vực II thuộc thửa đất số 1327.
Phía Đông giáp đường vào Trường phổ thông cơ sở (cấp II).
Phía Tây giáp bãi bồi ven sông.
Phía Nam giáp sân vận động xã (ngăn cách bởi 1 chiều cầu tre)
Phía Bắc giáp khu vực I
Khu vực 1 thửa đất số 1269; Chiều dài 60m, chiều rộng 28m, diện tích 1681m2.
Phía Đông giáp thửa đất 1274 và thửa đất 1270
Phía Tây giáp thửa đất 1253 và bãi bồi
Phía Nam giáp khu vực II là thửa đất 1327
Phía Bắc giáp đường liên thôn (Theo bản đồ địa chính xã vẽ tháng 10/1992 tờ số 6)
Đền toạ hướng Nam lệch tây 300. Trước đều có sông Yên (đoạn nắn dòng năm 1963).
Đền Phúc là 1 công trình có kết cấu: theo kiểu tiền nhị, hậu linh có diện tích công trình xây dựng gần 600m2 ở công trình chính, qua một sân đình lát gạch diện tích 150m2, xuống sân đất (nơi hội đầu Cờ người) có diện tích: 30m x 20m =600m2. Bên trụ sân là nhà cho bia có diện tích 12m2, bên hữu là đài tế có diện tích 12m2.
Phía Tây Nam sân là Phương Đình có diện tích 36m2 (6m x 6m)
Phía nam sân là Nghinh Môn có diện tích 36m2, cổng giữa, hai bên có cổng tả hữu mỗi bên 3m2. Dự kiến trước cổng đền có cầu xây qua sông nối liền với sân vận động.
Bài trí thờ trong di tích:
Ban thứ 1: Chính cung trong chính tẩm là Thờ tứ vị Thánh nương đặt trong long cung 4 pho tượng, cùng các đồ thờ.
Ban thứ 2: Thờ linh Ứng tôn thần, Hưng Đạo Vương hiển thánh vị tiền, thiếu văn Vương Trần Nhật Duật, Trần Khát Chầu Thánh tiên vị tiền, Đông Hải Đại Vương tôn thần
Ban thứ 3: Linh ứng linh xứng Hoàng Thị Gắm trong dung thần vị tiên, chính giữa là Quang Trung Đại Vương hiển thánh tối linh vị tiền; bản thổ tôn thần.
Các ban thờ đều có đài lớn, đài nhỏ, giá đũa, kiếm thờ.
Nhà trung đường thờ các vị: phôi thỉnh bản liệt lịch quản toạ hạ, bản thổ tỉnh hậu trung đẳng thần vị tiền, thân cá ông vội nhân Ngư ông: Xương cá ông voi tên chữ chàng Hải dại Vương Thượng đẳng thần vị tiền.
Trung đường có đủ hương án đồ thờ, bộ chấp kích, giá chiêng trong...chuông khánh.
Kết cấu kiến trúc:
Đền Phúc là công trình kiến trúc cổ điển nhưng rất tiếc ngôi nhà tiền đườn đã bị bom đạn Mỹ phá sập năm 1965. Hiện nay chỉ còn ngôi trong đường và hậu cung - chính tẩm.
Ngôi chính tẩm dài 7m, rộng 3,5m. Kết cấu gỗ đơn giản, dưới có long sàng.
Ngôi trong đường 3 gian 2 chái: dài 8m, rộng 5m xây bằng gạch bát tràng, tường dày là 30cm.
Ngôi tiền điện (bị sập) còn khuôn viên dài 15m, rộng 8m là ngôi nhà 5 gian hai vẫy - kiểu nhà 4 mái.
Núi ngọc bên cạnh chùa Đồng
Nhìn thấy trước mặt đường vòng lại xa....
Sân đền có sân trên và sân dưới
Sân trên dùng để tế lễ
Sân dưới dùng vào hội
Cổng đền - nghinh môn.
Theo thể thức cổng - nghinh môn có 3 cửa.
Cửa chính xây cao 4m; rộng hơn 4m.
Kiệu và đoàn kiệu có thể đi qua trong ngày lễ, Đại lễ (ngày 18 hoặc ngày 20 tháng chạp âm lịch), còn các ngày khác không mở cửa cổng chính chỉ đi lại 2 cổng bên.
Xin báo cáo nghi mẫu mới được phục hồi cách đây vài tháng theo thể thức cũ được Đảng uỷ, Uỷ ban nhân dân xã - huyện đặc biệt các cụ cao niên xem xét chuẩn y theo mẫu cũ. Hai cổng bên cũng vậy.
Bia ký thời Tây Sơn - Quang Trung - Nguyễn Huệ
Bia Ký được dựng vào mà hiệu “Hoàng triều Quang Trung vạn niên chi tam tuế, tại Canh Tuất du nguyệt cốc thìn”. Trên lòng ghi hiện đại chữ “Quang Trung” bị đục, không thể chụp hình được chỉ đọc tại chỗ ở văn bìa chữ “Quang Trung” (tức năm 1790 niên hiệu Quang Trung: 1788-1792).
Bia thời Tây Sơn ở trán bia viết chữ triện:
“Phúc đình bi ký” chữ viết chân phương. Bia có 2 mặt chữ, bia viết chữ chân.
Kích thước bia: Toàn bộ bia cao: 1,44m; trán bia rộng 0,81m; thân bia rộng trung bình 0,74m; mũ và trán bia dày 0,28m; thân bia dày 0,235m.
Bia có phần bia và đế bia:
Phần bia: Mũ, trán và thân là một khối đá liền chạm hoa văn.
Phần bệ bia: Bệ là khối đá liền hình chữ nhật dài 1,2m, rộng 0,76m, cao 0,52m được chạm gờ.
Chóp bia là hình nậm, tròn, cao 0,15m, đế mũ hình chữ nhật có hai cấp gờ chỉ chồng lên nhau, phần trán bia là hình nạn, hổ phù, chạm nổi mặt trước, mặt sau. Hoa văn ở trán chạm hai họa tiết chủ đạo. Họa tiết hoa văn đối xứng qua tâm, mỗi bên có 17 cánh, đường gờ chỉ phân cách, hoa văn chữ triện giản cách với trán bằng các ô đối xứng ngược nhau. Toàn bộ chóp mũ và trán bia cao 0,54m, dày 0,28m.
Phần thân bia: Cổ bia đề 4 chữ triện chân phương “Phúc Đình Bi Ký”. Bốn chữ chạm nổi, chữ nổi trong ô vuông (kích thước mỗi chữ 5,5cm x 5,5cm). Chữ nọ cách chữ kia 9cm.
Đáy là hai diềm bên chạm hoa văn chữ triện liên kết với nhau bằng gờ hoa văn nổi rộng 6cm, trong là chữ chìm 3 mặt (hai mặt bên và đáy) rộng 1,5cm. Chữ trên thân bia có khoảng cách 1,5cm. Mặt trước bia có 22 hàng chữ, hàng nhiều chữ 34 chữ, hàng ít chữ có 1 chữ. Tiền mặt bia bị đục phá mất một số chữ.
Mặt sau: hoa văn như mặt trước, chữ trong thân bia gồm 16 hàng chữ. Có một hàng đề niên hiệu dựng bia. Hàng này gồm 17 chữ, bị đục 2 chữ niên hiệu vua (niên hiệu là Hoàng triều Quang Trung tam niên...chữ chỉ đọc được tại chỗ không thể sao chụp được). Ba hàng cuối là ghi lạc khoản (hàng 14,15,16).
Đồng Lĩnh Ngọc Động cự sỹ đốc học Hàn lâm viện Thanh Khê Ba La Đức tái bái soạn.
Thọ xương Đồng Lạc, Đông màu chuyện yêu thị đạo sĩ Vũ Xuân Lung tái bái tả.
Đông Sơn, An Hoạch thuyền công Nguyễn Huy, Lê Hữu Quê tái bái khắc.
Tạm phiên âm bia “Phúc Đình Bị Ký”
“Thanh Hoá thừa tuyên, Tĩnh Gia Phủ, Quảng Xương huyện, Cự Nham xã Bi Ký. Hoàng Lê Thống tạo Bính Ngọ hạ thiên hổ đấu...long trong địa vô thốn tranh khiêm chi tinh khiết hùng hoang vũ trụ thành hà cảnh tượng bản địa tiết mao đồng...hanh đắc thạch thái thịnh hạc thị tứ lân cuộc chiếm nhất khống chi...xuân cứu kỳ nguyên do chân chính thị. Thần công minh hựu nhi nhất lộ. Kháng tinh vạn gia, sinh bộc thít hữu học thít hữu tại ưu mục thử biểu càn chi nhân thử. Thứ yên đãi tư Canh Tuất Thương hội chư doanh mục tổng nhị tam thập dư nhân, tâm sản tương đốc hội thân du bát đường cấu chi nghiêm luân đoán chi mỹ lệ đan hoạch chi tráng cứu nhiên triều chu cung chi sản chí tự cứu nhất chủng bố thí bà tâm, hựu nhất bạn tri kính, kích dạ tử tuần khả thác chí kim thạch, lặc chi đỉnh chi dĩ vị thiên vạn tự nhiên chi quảng khuyến hương sắc thùy linh doanh ư bị.
…………………..(mất bảy chữ ) Trần Nguyên Hanh.
…………………..(mất tám chữ) Hoàng Văn Cảnh.
Hoàng triều...tức vạn niên chi tam tuế tại Canh Tuất du nguyệt Cốc Thìn.
Chưa có điều kiện để dịch nghĩa kỹ. Chúng tôi xin giới thiệu tấm bia và bản phiên âm. Rất mong các nhà nghiên cứu tìm hiểu để hiểu rõ hơn về tấm bia này.