Tên di sản : Đền Cả Đế Thích
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 4175/QĐ-UBND
Giới thiệu
Đền Cả là một đền lớn thuộc xã Ngọc Tích hay Ngọc Đôi xưa, nay là thôn Ngọc Tích xã Đông Thanh. Đền là nơi trung tâm của 4 xã cũ (Ngọc Đôi, Phúc Triền, Quỳnh Bôi và Kim Bôi), nay là trung tâm của xã Đông Thanh một công trình kiến trúc cổ từ thời Lý – Trần còn tồn tại đến nay.
Đền Hướng Bắc, theo hướng tả Thanh Long (sông nhà Lê uốn lượn từ Tây chảy qua Bắc để về phía Đông – trước đền như con Rồng). Bên hữu có núi Quỳnh Bôi (hay là núi Bạch Thạch) có truyền thuyết con thỏ trắng hình con thỏ phục chầu về. Từ xa, phía trước là núi Go (Cồn Án Tiền). Còn hậu chận là dãy núi Hoàng Ngưu, xa xa là núi Nưa.
Đền được xây dựng trên một gò đất cao thuộc thửa đất số 843, diện tích 800m2.
Phía Bắc giáp sông nhà Lê (hướng chính).
Bên bờ Bắc là các thửa đất 635/480; 636/330 và 639/290.
Phía Nam giáp đường làng (Đê Mương Kênh 6)
Phía Tây giáp thửa đất 434/810
Phía Đông giáp đường liên hương và thửa số 844/720.
Đền xây dựng gồm 3 cung:
Tiền đường 3 gian hai chái (hai vẫy)
Trung đường hai gian, hậu tẩm 1 gian.
Tiền đường dài: 11,47m; rộng 7,13m. Gian thứ nhất dài 2,72m (từ trái qua phải); gian thứ hai (gian giữa) dài 2,70m; gian thứ 3 dài 2,72m.
Hai hồi mỗi bên dài 1,70m. Một bên dài 1,63m.
Cấu trúc ngang: Nhà có 4 hàng cột, hai cột cái.
Hai cột quân, cột cái đến cột cái: 2,3m; cột cái đến cột quân trước: 1,45m; cột cái đến cột quân sau 1,40m. Hiên trước 1,3m; hiên sau 1,28m.
Vì kèo kết cấu theo kiểu chồng rường ở chóp trước sau, 2 vì giữa kẻ chuyền, rường là 3 đoạn gỗ chạm trổ hai mặt bên xoi gờ chỉ kép, hai mặt trên dưới, chồng lên nhau liên kết với nhau bằng các trụ cốn, chen giữa các rường là bức chạm, hai vì hồi chồng rường đấu cốn, con ngang, rường đấu cốn bẩy trước sau. Hai vì giữa chồng rường đấu cốn kẻ chuyền, bẩy trước sau.
Đặc biệt nét chạm trổ ở kẻ chuyền và bẩy trước sau thực sự tinh vi trau chuốt, kể cả ở lá rong cũng được chạm mô tuýp trang trí chạm hình tứ linh (long, ly, quy, phượng), chen tứ quý (Thông, trúc, cúc, mai), hài hòa, nét chạm sâu tròn và đường nét uyển chuyển.
Cấu trúc ngang vì kèo:
Có câu đầu trên, phía dưới đều có xà long ở cột cái, hai vì thuận chồng rường con ngang chồng rường bẩy hiên, hai vì giữa chồng rường kẻ chuyền bẩy hiên trước sau.
Nét đặc sắc ở kiến trúc là toàn bộ rùi mè hoành tải bằng gỗ tốt, xà đơn xà kép, giữa xà kép có lá ván nong. Các xà đều xoi ống, chạm trổ hoa văn kép đường nét tròn.
Toàn bộ 16 đế tảng là đế tảng hoa văn cánh sen lá đề mô tuýp của thế kỉ XIII – XIV (thời Lý – Trần).
Phần chạm ở cánh cửa là hình công hóa long, phượng hàm thư, trong mô tuýp hình tròn, hình bầu dục, hình lá mác.
Chính bức cửa võng chính nhà tiền đường và trung đường mang đậm nét kiến trúc chùa (Phật giáo), phối hợp với mô tuýp của Nho giáo đan chen, ta có thể khẳng định đây là kiến trúc mỹ thuật thời Lý – Trần. Nên di tích một mặt có giá trị lịch sử văn hóa, mặt khác còn là di tích có giá trị nghệ thuật hiếm có ở xứ Thanh.
Trải qua biến thiên, di tích không còn nguyên vẹn vì đã phải sửa chữa nhiều lần. Duy có ngôi tiền đường còn nhiều chi tiết gốc của văn hóa Lý – Trần.
Về phần Trung đường và chính tẩm là 3 gian nối tiếp nhau theo kiểu nhà chữ Đinh (T) chuôi vô phần chính tẩm không điển hình về kiến trúc.
Phần đồ thờ - hiện vật trong di tích:
Đặc biệt chú ý pho tượng Đế Thích “Đức Thánh Cả” của làng. Tượng là một khối hình tượng tròn, miệng, mũi, mắt, tai, như tai phật nhưng lại rất nghiêm nghị là vị thần. Tượng được đặt trong long cung, long cung được chạm trổ rất tinh vi, trước tượng có bình hương đá đặt trong khám đá, cả hai đều được chạm trổ tinh xảo. Phần đồ thờ có ống đựng sắc, hòm đựng sắc thần phả, khám thờ cùng các đồ thờ khác rất phong phú.