Tên di sản : Cụm di tích Nghè Hạc Oa (Chùa Tăng Phúc, Nghè Thổ Sơn)

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : 365/QĐ - UBND

Giới thiệu

Chùa Tăng Phúc:

Chùa được xây dựng trên sườn núi Thổ Sơn, mặt quay hướng nam. Địa thế và cảnh quan ngôi chùa rất đẹp đẽ, uy nghi và bề thế. Căn cứ vào những di vật ngày nay ở khu vực chùa cũng như khuôn viên, hệ thống móng, chân tảng, chúng ta biết được chùa trước kia có kết cấu hình chữ đinh hay còn gọi là kiểu chuôi vồ. Kiến trúc này bao gồm một tiền đường và một hậu cung. Điều này càng khẳng định ngôi chùa này có niên đại vào cuối thế kỉ XVIII, vì kiểu kiến trúc đuôi chốt vồ chỉ xuất hiện vào giai đoạn này trong các di tích tôn giáo như đình, chùa, đền,…

Ngày nay, tuy chỉ còn nền móng, chân tảng, cột đá, con giống và bia ký chúng ta vẫn thấy được vẻ hoành tráng của di tích. Từ dưới chân núi theo hành chục bậc thang, chúng ta mới lên được khu đất chùa. Từ đó, có thể bao quát được phong cảnh của chùa. Ngay trước mặt chùa là cây đa cổ thụ hàng trăm tuổi xum xuê xòe tán. Bên cạnh đó còn có giếng nước của làng. Như vậy, chùa Tăng Phúc không chỉ là nơi sinh hoạt tâm linh mà còn là nơi sinh hoạt cộng đồng của cư dân nơi đây.

Lịch sử ngôi chùa này còn gắn liền với thời gian đánh Mỹ của cư dân Hạc Oa, những năm 1964 – 1972 trong cuộc chiến tranh phá hoại miền bắc của đế quốc Mỹ. Làng Hạc Oa nằm trong khu vực đánh phá của đế quốc Mỹ. Trong thời gian này, chùa Tăng Phúc đã trở thành một địa điểm hậu phẫu của mặt trận Hàm Rồng – Nam Ngạn. Tại đây, hàng trăm lượt thương binh, bộ đội, dân quân đã được các tăng ni phật tử chăm sóc, có 4 thanh niên hiến máu cứu thương binh, nhiều chiến sĩ hy sinh đã được nhà chùa và nhân dân địa phương đưa về nơi an táng cuối cùng. Chính trong thời kì ác liệt này, tháng 4 - 1972, chùa Tăng Phúc đã bị bom Mỹ ném trúng và bị sập.

Ngoài ra, theo lời các cụ cao niên tại thôn Hạc Oa, chùa Tăng Phúc còn là nơi thờ cụ Nguyễn Văn Cung (tức là Đội Cung) một chiến sĩ yêu nước thời đánh Pháp.

Nghè Thổ Sơn:

Nghè Thổ Sơn theo đường chim bay chỉ cách chùa Tăng Phúc độ hơn 100m. Khu di tích cũng nằm trên sườn núi Thổ Sơn.

Căn cứ vào những di vật trong di tích, chúng ta được biết nghè là nơi thờ Thuần lễ hầu Nguyễn Vỹ – là người làng Hạc Oa. Tại di tích còn lưu giữ ba sắc phong của đời vua Lê phong cho ông.

Tài liệu sắc phong và tài liệu sử ký cho phép chúng ta khẳng định Nguyễn Vỹ là người thôn Hạc Oa. Căn cứ vào các nguồn tài liệu trên, chúng ta biết được Nguyễn Vỹ sống vào khoảng thời gian từ năm 1589 đến những năm cuối thế kỉ XVII dưới các triều vua Lê Hy Tông (1637), Lê Chân Tông (1647) và Lê Huyền Tông (1666).

Các sắc phong năm Dương Hòa tam niên (1647) còn cho chúng ta biết thêm cụ Nguyễn Vỹ còn giữ nhiều chức vụ khác nhau của triều đình, ở các vùng miền khác nhau và ở những cơ quan khác nhau. Cũng theo các sắc phong này cũng cho biết cụ là một người tuy không đỗ đạt cao nhưng cũng đã trúng Tam trưởng trong hai kì thi hội.

Có thể thấy rằng Nguyễn Vỹ là người có nhiều công lao với triều đình nhà Lê. Ông là một cận thần của nhà Lê nổi tiếng thanh liêm chính trực, khi về trí sĩ sống ở quê, ông vẫn được dân làng tôn thờ, đức trị tỏa sáng các vùng. Khi mất ông được nhân dân làng Hạc Oa tôn làm phúc thần của làng và được thờ ở nghè Thổ Sơn.

Ngày nay tại thôn Hạc Oa, dòng họ Nguyễn di duệ của Nguyễn Vỹ vẫn sống quần tụ khu vực Thổ Sơn xưa. Trong tâm trí của họ vẫn sáng ngời một bậc hiền nhân của dòng họ, của làng, của nước.

Ngoài ra theo lời kể của nhân dân địa phương thì nghè Thổ Sơn còn thờ Đức Thánh Lưỡng – Trần Khát Chân - một danh tướng thời Trần, Trần Khát Chân đã đánh bại giặc Chiêm Thành là Trà Toàn. Ông bị Hồ Quý Ly sát hại sau việc biến hội thề Đốn Sơn. Sau khi ông mất, nhân dân cả nước đã lập đền thờ. Đặc biệt ở Thanh Hóa, ông được thờ nhiều đền, miếu khác nhau. Nhân dân thường gọi ông là “Đức Thánh Lưỡng”.

Bia hậu thần (Hậu thần bi ký)

Bia “Hậu thần bi ký” nằm ngay trước khu di tích chùa Tăng Phúc.

Bia cao 1,4m, rộng 67cm, dày 32,5cm.

Bia khắc 4 mặt chữ. Trán bia tạo thành hình mái, toàn bộ trán bia cao 57cm. Mái bia dài  82cm, rộng 52cm, cao 27cm. Riềm bia để trơn, đặc biệt ở hai mặt bên của bia có chạm hình ba cá chép chụm đầu vào nhau. Đây là một họa tiết đặc biệt lý thú ở tấm bia này, ít thấy họa tiết này trên bia đá khác.

Bia có hai niên đại: mặt trước bia (hướng đông nam) ghi niên Vĩnh Hựu thứ 2 (1736). Mặt sau bia ghi niên đại năm Cảnh Hưng 39 (1779) nội dung bia ghi tên những người cung tiến.

Bia “Hậu thần bi ký” là một tấm bia quý hiện còn thôn Hạc Oa. Ngoài những giá trị về nghệ thuật điêu khắc, giá trị về địa chí, tấm bia còn cho biết một người đã đỗ đạt cao trong làng Hạc Oa xưa.

Bia “Văn hội bi ký”

Bia “Văn hội bi ký” hiện nay nằm ngay trong khuôn viên khu di tích nghè Thổ Sơn, bia cao 1,45m, rộng 0,57m. Có 22 dòng chữ, mỗi dòng từ 3 đến 34 chữ. Trán bia khắc hình hổ phù, riềm bia khắc hoa văn lá đơn giản nhưng sắc nét.

Bia dựng năm Tự Đức thứ 8 (1855). Bia do ông Lê Đăng Đệ đỗ 4 khoa Tú tài soạn. Lý trưởng Lê Văn Phổ tạc bia, Nguyễn Văn Tán khắc chữ. Toàn bộ nội dung bia như sau: (do cử nhân hán nôm Nguyễn Văn Hải – thư viện tỉnh Thanh Hóa dịch)

“Đạo là truyền ở bậc thánh hiền, văn chỉ sở dĩ đặt ra là do đó vậy. Thôn ta văn chỉ từ xưa ở đầu núi của thôn. Từ thời tiền cổ đã có các bậc tiến sĩ chính bảng Lê Cự Công, Phó bảng Lê Lệnh Công, hương cống Lê Chư Công, Nguyễn Chư Công, tú tài Lê Chư Công, Nguyễn Chư Công. Thời gian bắt đầu có các vị đăng khoa mà nghe các cụ già nói là phong thủy chưa hợp với địa khí khiến cho tới nay móng xây vẫn bị sụt lở dần. Bởi vậy chấn chỉnh lại văn phong cho đẹp, đắp vững đem lên trời cao, để cho mạch khí được lưu thông. Do vậy khắc bia chỉ để lại cho đời sau.”

Trong bia Văn hội ghi trong thôn xã xưa kia có các bậc Tiến sĩ nhưng không ghi rõ tên tuổi mà chỉ ghi họ và tên lót chung của các từ đệm chỉ số nhiều nên không rõ ai. Tuy nhiên, nghiên cứu nhiều tài liệu nhưng chưa thấy tài liệu nào ghi làng Thổ Sơn có người đỗ tiến sĩ.

Bia “Văn hội bi ký” là tài liệu quý giá để nhìn nhận một vùng đất. Ngoài giá trị về lịch sử, mỹ thuật, tấm bia còn cho ta biết về một vùng đất hiếu học và tôn sư trọng đạo của làng Thổ Sơn xưa và nay là đất Hạc Oa.